Journal of FisheriesSciences.com

Key words

Target Species, Discard Species, Purse Seine, Black Sea

Giri?

G?rg?r bal?kç?l??? Dünya ve Türkiye’deki su ürünleri avc?l???n?n büyük bir k?sm?n? olu?turmaktad?r (Çelikkale ve ark. 1999). Bu av araçlar? genellikle sürü olu?turan bal?klar?n etraf?n? çevirmek ve bunlar? a? içerisinde toplamak suretiyle avlanmay? gerçekle?tirir (Davis, F.M. 1958; Çelikkale ve ark., 1993). Türkiye’de denizlerden avlanan ürünle yakla??k % 85–90 bu av araçlar?yla (g?rg?r, trol) sa?lanmaktad?r. Karadeniz’de ise bu oran daha da yüksektir (Çelikkale ve ark. 1999). Türkiye’de üretilen toplam su ürünleri miktar?n?n % 71’i Karadeniz’den sa?lanmakta. Do?u Karadeniz ise toplam üretimin % 48’ini olu?turmaktad?r (Anonim, 2005). Bu üretimlerin denizel ortamdan al?nmas?nda en büyük rol g?rg?r teknelerinindir.

Aktif av araçlar?n?n avlanma prensiplerine göre hedeflenen türlerin d???nda farkl? türlerde avlanmaktad?r. Bu durum tüm dünyada oldu?u gibi ülkemiz stoklar?n?n sürdürülebilirli?i için önemlidir. Bu av araçlar?n?n avlad?klar? ürün iki bile?en halinde de?erlendirilir; Toplam av= Hedef tür + Hedef d??? türler olarak belirlenmektedir. Burada hedef d??? türlerde iki bile?enden olu?maktad?r. Ticari öneme sahip olan ve tamamen rastlant? sonucu avlanan (tesadüfî türler) ve ticari öneme sahip olmayan ya da hedef türün ekonomik olmayan boylar? (?skarta türler) ?eklinde de?erlendirilmektedir (Cook, 2001). Hedef d??? bal?k türlerinin ve miktarlar?n?n belirlenmesi, bal?kç?l?k yönetiminde hesaba kat?lmayan ölüm oranlar?n?n tespitinde çok büyük önem arz etmektedir.

Dünyada 1980’li y?llar ile 1990’l? y?llar?n ba?? aras?nda her y?l ortalama 27 milyon ton bal???n denize at?ld??? tahmin edilirken, bu de?erin 1990’l? y?llar?n ortalar?nda 20–22 milyon ton’a, 2004 y?l?nda ise bu de?erin 7,3 milyon ton’a dü?tü?ü tahmin edilmektedir (Ayy?ld?z, 2006). Bu azalman?n, daha seçici av araçlar?n?n kullan?lmas?, zararl? av araçlar?n?n kullan?m?n?n azalmas? ve ?skarta olarak at?lan bal?klar?n at?lma yerine bal?k yemi olarak kullan?lmas?na ba?lanmaktad?r (Bjordal, 2002).

Dünyada bu konuyla ilgili çal??malar ve tedbirler al?nmaya ba?lan?rken ülkemizde ise konu üzerinde detayl? çal??malar yap?lmam??t?r. Yap?lan baz? münferit çal??malarda, Ege bölgesinin kuzeyinde g?rg?r a?lar?nda hedef d??? av (Ayy?ld?z, 2006), yine ege bölgesinde algarna tak?mlar?n?n av kompozisyonu belirlenmesi (Ayd?n ve ark., 2005), uzatma a?lar?n?n av verimi ve av kompozisyonu (Özdemir ve ark., 2005), deniz salyangozu avc?l??? ve k?y? ekosisteme etkisi (Düzgüne? ve ark., 1997).

Karadeniz’de faaliyet gösteren g?rg?r tekneleri için hemen hemen hiçbir çal??ma yoktur. Bu ba?lamda bu çal??mada Do?u Karadeniz’deki g?rg?r teknelerinin av operasyonlar?nda yakalanan hedef d??? bal?k türlerini, miktarlar?n? ve total ava oranlar?n?n belirlenmesi amaçlanm??t?r.

Materyal ve Metod

Ara?t?rma Do?u Karadeniz bölgesinin Rize k?y?lar?nda faaliyet gösteren g?rg?r tekneleriyle gerçekle?tirilmi?tir (?ekil 1). Örneklemeler 21 aral?k 2006, 15 ocak 2007 ve 16 ocak 2007 taraihlerinde iki fakl? av teknesi ile gerçekle?tirilmi?tir. Ara?t?rmada kullan?lan iki teknenin tam boylar? s?ras?yla 28 m ve 19 m olup, motor güçleri ise 850 HP ve 550 HP’dir. Kullan?lan a?lar 760 (1360 m) ve 495 (890 m) kulaç boyunda, 70 (125 m) ve 60 (100 m) kulaç derinli?e sahiptir.

?ekil 1. Çal??ma sahas?
Figure 1. Study area

Örnekler 18 ve 22 m derinliklerden gerçekle?tirilen av operasyonlar?nda sa?lanm??t?r. Örnekleme süresince toplam 3 farkl? operasyon gerçekle?tirilmi?tir. ?lk operasyonda hedef tür olarak hamsi (Engraulis encrasicolus), 2. ve 3. operasyonda hedef tür olarak istavrit (Trachurus mediterraneus) seçilmi?tir. Avc?l?k sonras?nda yakalanan hedef ve hedef d??? türler kasalara konmu? ve her operasyonda en az 3 kasa tart?larak toplam av miktar? hesaplanm??t?r. Bir kasadan fazla olanlarda alt örnekleme yap?lm??, bir kasadan az olanlar?n tamam? örnek al?narak laboratuara incelenmek üzere getirilmi?tir.

Laboratuara getirilen bal?klar 1 mm hassasiyetli ölçüm tahtalar?yla ve 0,01 g hassasiyetli elektronik tart?larla ölçümleri yap?lm??t?r. Yakalanan bireylerin maksimum, minimum ve ortalama boylar? hedef tür, hedef d??? tür ve ?skarta türler ayr? ayr? olmak üzere incelenmi?tir.

Bulgular ve Tart??ma

Do?u Karadeniz bölgesinin Rize k?y?lar?nda faaliyet gösteren g?rg?r tekneleri ile yap?lan örneklemelerde toplam 18 tür bal?k yakalanm??t?r. Yakalanan bal?klar?n 2’sini hedef türler, 8’ini tesadüfî avlanan türler ve geri kalan 8 türü de ?skarta türler olu?turmaktad?r. Hedef tür olarak hamsi (Engraulis encrasicolus) ve ?stavrit (Trachurus mediterraneus) yakalanm??t?r. Tesadüfü olarak mezgit (Merlangius merlangus euxinus), zargana (Belone belone), izmarit (Spicara smaris), barbun (Mullus barbatus), palamut (Sarda sarda), tirsi (Alosa fallax nilotica), çinekop (Pomatomus saltatrix), kalkan (Psetta maxima) bal?klar? yakalanm??t?r. Iskarta olarak ise vatoz (Raja clavata), trakonya (Trachinus draco), iskorpit (Scorpaena porcus), kurba?a bal??? (Uronoscopus scaber), gelincik (Gaidropsarus mediterraneus), dil bal??? (Solea nasuta), denizat? (Hippocampus hippocampus) ve denizi?nesi (Syngnathus spp) yakalan?p at?ld??? görülmü?tür (Slastenenko, 1956, Ekingen, 2004).

G?rg?r a?lar?yla yap?lan örneklemelerde I. operasyonda hedef tür % 92.2, tesadüfî tür % 7.0 ve ?skarta tür % 0.8 olarak belirlenmi?tir. II. operasyonda hedef tür % 89.0, tesadüfi tür % 9.5, ?skarta tür % 1.5 ve III. operasyonda hedef tür % 90.4, tesadüfi tür % 8.4, ?skarta tür % 1.2 olarak tespit edilmi?tir. Operasyonlarda elde edilen biyo-kütle miktarlar? Tablo 1’de verilmi?tir. Yap?lan üç operasyon birlikte de?erlendirildi?inde ortalama olarak %91.1’ini hedef ürün, %7.9’unu tesadüfi ürün ve %1.0’sini ?skarta ürün olu?turmaktad?r. (?ekil 2).

Tablo 1. Operasyonlarda elde edilen biyokütle miktar?
Tablo 1. Value of biomass obtained from operations

?ekil 2. G?rg?r a?lar?nda yakalanan bal?klar?n ortalama a??rl?klar?n?n oranlar? (%)
Figure 2. Ratio of fish average weights caught with purse seine (%)

Yap?lan ilk operasyonda hedef tür olarak hamsi seçilmi?, örnekleme sonucunda pelajik olarak toplam 4, bentik olarak da 11 tür bal?k tespit edilmi?tir. ?kinci operasyonda ise hedef tür istavrit olup 3 pelajik ve 7 bentik bal?k türü tespit edilmi?tir. Üçüncü operasyonda yine hedef tür istavrit olup 6 pelajik ve 8 bentik bal?k tür belirlenmi?tir (Tablo 2).

Tablo 2. G?rg?r operasyonlar?ndaki a?lardan ç?kan türler ve % da??l?mlar?
Table 2. Percentage of average fish species obtained from purse seine operations

Birinci operastonda tesadüfî türlerden biyokütle olarak en fazla istavrit, ?skarta türlerden ise vatoz avlanm??t?r. ?kinci ve üçüncü opersyonlar?n her ikisinde ise tesdüf tür olarak hami, ?skarta tür olarak ise vatoz yakalanm??t?r (Tablo 2). Do?u Karadeniz bölgesinde g?rg?r a?lar?yla yap?lan toplam örneklemelerde avlanan bal?klar?n türlere göre da??l?mlar?na bak?ld???nda, % 46.6’s?n? hamsi, % 44.5’ini istavrit ve geri kalan? % 8.9’unu di?er bal?klar olu?turdu?u tespit edilmi?tir Al?nan örneklerin boy ölçümleri yap?larak ortlama boy de?erleri Tablo 3’de verilmi?tir

Tablo 3. Örnekleme süresince avlanan bal?klar?n ortlama boy de?erleri
Table 3. Average length of fish species caught during sampling duration

Avlanan türler içerisinde ticari öneme sahip olan bal?klar?n ortalama boylar? dikkate al?nd???nda, hedef türlerin boyu avlanabilir boyun (hamsi: 9 cm, istavrit: 13 cm) üzerinde belirlenmi?tir. Barbunya ve çinekop bal???nda avlanabilir boy s?ras?yla 13 ve 14 cm iken, ara?t?rmada belirlenen ortlama boy barbuyada 7.79 cm çinekopta ise 13.43 cm olarak tespit edilmi?tir. Karadeniz’de ticari olarak de?erlendirilen izmarit, tirsi, zargana ve mezgit gibi bal?klar?n avlanabilir boylar? sirkülerde belirlenmedi?i için kar??la?t?rma yap?lamam??t?r.

Ülkemiz denizlerinde bal?kç?l?k dikkate al?nd???nda avlan?lan ürünün büyük bir k?sm? (%85- 90) g?rg?r tekneleriyle sa?lanmaktad?r. G?rg?r teknelerinin bu yönü dikkate al?nd???nda hedef d??? tür ve ekosisteme olan etkisi tespit edilmesi bal?kç?l?k aç?s?nda büyük önem ta??maktad?r.

Bu ara?t?rmada çal??ma sahas? olarak Do?u Karadeniz seçilmi? ve av sezonu döneminde bu bölgede avlanan teknelerden örnekleme yap?lm??t?r. Yap?lan de?erlendirmeler sonucunda üç operasyonda toplam 4720.67 kg ürün elde edilmi?tir. Hedef d??? türlerin toplam a??rl??? 420.67 kg, hedef d??? bile?enlerden tesadüfi ürünün 372.84 kg ve ?skarta ürün ise 48.1 kg olarak tespit edilmi?tir. Ortalama hedef d??? ürün kg ba??na 0.09 kg iken karaya ç?kar?lan kg ba??na ?skarta ürün ise 0.01 kg olarak bulunmu?tur. Yap?lan ara?t?rmalarda g?rg?r a?lar?nda karaya ç?kar?lan kg ba??na ?skarta ürün 0.3 kg d?r (Cook, R., 2001). Bu çal??mada belirlenen miktar?n dü?ük olmas?na ra?men avlan?lan iskarta türlerin büyük birk?sm?n? bentik canl?lardan olu?mas? dikkat çekmektedir. Operasyonlar?n tümünde toplam 18 tür bal?k avlanm??, hedef türler olan hamsi ve istavrit toplam ürün içersinde s?ras?yla % 46.6 ve % 44.5 pay? olu?turmu?tur. Her üç operasyonda da hedef d??? türlerin a??rl?kl? olarak bentik türlerden olu?tu?u gözlenmi?. Bu durum teknelerin s?? bölgelerde (18–22 m) avlanmas?n?n yan? s?ra a? boyutlar?n?n büyük olu?u bentik yap?y? trol gibi tarad??? tespit edilen hedef d??? türlerden ortaya konmu?tur. Budurum g?rg?r a?lar?n?n avlanma özelliklerinden de?il, a?lar?n bentik ortamda kullan?lmas?ndan kaynaklanmaktad?r.

Avlanan türlerin ortalama boy kompozisyonlar? dikkate al?nd???nda barbuya (M. barbatus) ve çinekop’un (P. saltatrix) avlanabilir boyun alt?nda oldu?u gözlenmi?tir. Bu durum, g?rg?r a?lar?n?n bu tür bal?klarda seçici olmad??? için stoktaki avlanabilir boyun alt?ndaki bireyleri etkileyebilece?inin bir göstergesidir. Dolay?s?yla bu tür a?lar?n avlanabilir sahalar k?y?sal zonu etkilemeyecek derinlikte olmal?. Di?er taraftan izmarit (S. maena), tirsi (A. fallax nilotica), zargana (B. belone) ve mezgit (M. m. euxinus) bal?klar?n?n avlanabilir boylar?n?n sirkülerde belirlenmedi?i gözlenmi?tir. Bu ba?lamda Karadeniz’de ticari öneme sahip olan bu türlerin avlanabilir boylar? belirlenerek stoklarn an az bu kritere göre i?letilmesi sürdürülebilirli?e katk? sa?layacakt?r

Hedef d??? türler bal?kç?l?kta dünya okyanus ve denizlerinde en önemli problemlerinden biridir. Bu sadece ?skarta türlerin stoklar?n? de?il ayn? zamanda besin zincirini ve ekosistem deki habitatlar? da etkilemektedir. Amerika’da yap?lan bir çal??mada 2002 y?l? istatistiklerine göre total toplam ürün 3.7 milyon tonun 1. 06 milyon tonu hedef d??? ürün olarak tespit edilmi?tir (Harrington ve ark., 2005). Ayni ülkede di?er bir çal??mada özellikle bal?kç?l?kta hedef d??? ürün olarak önemli derecede etkilenen deniz memelileri oldu?u vurgulanm??t?r (Read ve ark., 2006). Bu nedenle dünyada geli?mi? ülkelerde bal?kç? l?kta yeni düzenlemelere gidilmektedir. Yap?lan bir çal??mada hedef d??? ürünün azalt?labilmesi için av araçlar?nda hedeflenmeyen türün yakalanabilirli?ini azaltan düzenlemelerin yap?ld???n? ve belli bir ba?ar? yakaland???n? belirlemi? (Hall ve Mainprize, 2005). Av araçlar?n?n hemen hemen hepsinde hedef d??? ürün söz konusudur. Fakat troller hedef d??? ürün üzerine ve ayn? zamanda ekosistem üzerine en etkili araçlard?r (Kumar ve Deepthi, 2006).

Yap?lan çal??malarla dünya bal?kç?l???nda hedef d??? ürün üzerine önlemler al?n?rken, ülkemizde bu konu üzeride çal??malar oldukça s?n?rl? ve münferittir. Bal?kç?l???n sürdürülebilesi için ülkemizde en k?sa zamanda bu konu üzerinde ulusal bir proje geli?tirerek elde edilen sonuçlar, Avrupa Birli?i Bal?kç?l?k Müktesebat? çerçevesinde belirlenen kriterlere göre düzenlemelerin yap?lamas? gerekir.

Sonuç

Bu çal??man?n sonuçlar?na göre, ilk etapta bak?ld???nda belirlenen hedef d??? tür oran?n?n dünyadaki di?er deniz ve okyanuslardaki oranlara göre dü?ük olmas?na ra?men, tür çe?itlili?i aç?s?ndan fakir olan Karadeniz için önemli görülmü?tür. Çünkü littoral zonu yok denecek kadar az olan Do?u Karadeniz’de g?rg?r teknelerinin s?? sularda avlanmas? bentik ekosistemi önemli derece etkiledi?i avlanan tür çe?itlili?inden görülmektedir. Bu ba?lamda özellikle Karadeniz’de g?rg?r tekneleri kulland?klar? a?lar?n ortlama boyu 800 m ve derinli?i 120 m oldu?u dü?ünüldü?ünde, bu bölgede belirlenen avlanma derinli?i (18 m) bu a?lar için oldukça s?? oldu?u ara?t?rmada elde edilen sonuçlalarla belirlenmi?tir. Bu nedenle bu boyuttaki g?rg?r a?lar? için avlanma derinli?i yeniden belirlenmelidir. Hedef d??? ürünün avc?l???n? tamamen önlemek mümkün olmasa bile stoklar üzerine etkisini minimuma indirmek için baz? önlemler al?nmal?d?r. Bular: av araçlar?n?n standardizasyonu, türlerin avlanabilir boy büyüklü?ünün belirlenmesi, ?skarta ürünün yüksek oldu?u dönemlerin veya sahalar?n avc?l??a kapanmas?. ve bu kaynaklar? i?leten insanlar?n e?itilmesi ile minimuma indirilebilir.

References

1. Anonim, (2005). (TÜİK) TürkiyeİstatistikKurumu, Su Ürünleri 2005 Verileri, Ankara. Aydın, C., Gurbet, R., Ulaş, A., (2005). AlgarnaTakımlarının Av KompozisyonuveBalıkçılıkOrtamınaEtkileri, EgeÜniversitesi Su ÜrünleriDergisi, 22 (1–2): 39–42.
2. Alverson, D.L., Freeberg, M.H., Pope, J.G., Murawski, S.A., (1994). A Global Assessment of Fisheries By-catch and Discards, FAO Fisheries Technical Papers T339, Rome, 233 pp.
3. Ayyıldız, H., (2006). KuzeyEgeDeniziGırgırAğlarındaHedefDışı Av KompozisyonununAraştırılması, YüksekLisanstezi, DanışmanÖzen, Ö., ÇanakkaleOnsekiz Mart Üniversitesi Fen BilimleriEnstitüsü,
4. Çanakkale. Bjordal, A., (2002). The use of Technical Measures in Responsible Fisheries: Regulatıon of Fıshıng Gear. A Fishery Manager's Guidebook - Management Measures and Their Application Chapter 2 (ed. Kevern L. Cochrane)
5. Çelikkale, M.S., Düzgüneş, E., Okumuş, İ., (1999). Türkiye Su ÜrünleriSektörüPotansiyeli, MevcutDurumu, SorunlarıveÇözümÖnerileri. İstanbul TicaretOdası, Yayınları No: 1999-2 S 414
6. Cook, R., (2001). The Magnitude and Impact of By-Catch Mortality by Fishing Gear, Reykjavik Conference on Responsible Fisheries in the Marine Ecosystem, Iceland.
7. Davis, F.m., (1958). An Account of the Fishing Gear of England and Wales, Forth Edition, Her Majesy’s Stationery Office, London, (Series II Vol. XXI., No. 8)
8. Düzgüneş, E., Şahin, C., Başçınar, N.S., Emiral, H., (1997). DenizSalyangozuAvcılığıveKıyıEkosistemineEtkileri, Türkiye’ninKıyıveDenizAlanlarıI.UlusalKonferansı, 485– 489,
9. Ankara. Ekingen, G., (2004). TürkiyeDenizBalıklarıTanıAnahtarı, Mersin ÜniversitesisuÜrünleriFakültesiyayınları No: 4.
10. Hall, S.J. veMainprize, B.M., (2005). Managing by-catch and discards: how much progress are we making and how can we do better? Fish and Fisheries, 6: 134–155.
11. Harrington, J. M., Myers, R.A., Rosenberg, A.A., (2005). Wasted Fishery Resources: Discarded By-Catch in the USA, Fish and Fisheries, 6: 350–361. Kumar, A.B., Deepthi, G.R., (2006). Trawling and by-catch: Implications on marine ecosystem, Current Science, 90(7): 922-931
12. Özdemir, S., Erdem, Y., Sümer, Ç., (2005). FarklıYapıveMateryaleSahipUzatmaAğlarının Av Verimive Av Kompozisyonu, FıratÜniversitesi Fen veMühendislikBilimleriDergisi, 17 (4): 621–627.
13. Read, A.J., Drinker, P., Northridge, S., (2006). Bycatch of Marine Mammals in U.S. and Global Fisheries, Conservation Biology, 20 (1): 163–169. Slastenenko, E., (1956). KaradenizHavzasıBalıkları, EtBalıkKurumuUmumMüdürlüğüYayınlarından, İstanbul, 711s.