- (2010) Volume 4, Issue 4
Ercan Erdem*, Süleyman Özdemir, Sedat Gönener, Hakan Aksu
Sinop Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Akliman, Sinop
In this study was carried out Middle Black Sea coasts, catch efficiency and length composition of the horsemackerel (Trachurus mediterraneus, S.) has established. 23 tows (net haulings) made in October, a total of 31962 kg and 1389.65 ± 157.75 kg horsemackerel per haul have caught. 5165 of total caught fishes was measured individually and mean length of these fishes was calculated 13.25 ± 0.02 cm. Maximum and minimum lengths of the measured fishes was determined 18.7 cm and 7.1 cm, respectively. The length-weight relationship was determined W= 0.007L3.039(n=696, R=0.98). Total catch and length compositions was examined according to operation time and total catch and mean length values were determined as 6944 kg, 13.44 cm and 12180 kg, 13.22 cm respectively for 7 day time and 7 night operations. Differences between total catch was significant amounts (P0.05). The results show that horse mackerels exhibit various schooling depending on day time and this has a few effect on catch efficiency and length composition of the caught fishes. In light of the these informations, it can be say that horse mackerel fishing with midwater trawls in Black Sea is a successful fishing system in terms of catch efficiency and length composition.
Midwater trawl, Horse mackerel, Trachurus mediterraneus, Fishing time
Karadeniz balıkçılığı büyük ölçüde pelajik türlerin avcılığına dayanmaktadır. Ülkemizde 385 bin ton’luk av miktarıyla hamsi avcılığa dayalı toplam su ürünleri üretimimizin %74’ünü oluş-turmaktadır. Hamsiden sonra denizlerimizde yo-ğun şekilde avlanan diğer bir pelajik tür olan is-tavrit balıkları ise 2007 yılı avcılık üretimi toplam 32 bin ton civarındadır (Şekil 1).
Şekil 1. İstavrit avcılık miktarları (Anon., 2009)
Figure 1. Catch amount of horse mackerel (Anon., 2009)
İstavrit balığı pelajik bir tür olup Karadeniz'de gırgırlardan ortasu trollerine, dip trolünden uzatma ağları ve oltalara kadar çok çeşitli av araçları ile avlanabilmektedir (Çelikkale ve ark., 1993). Tü-rün büyük sürüler oluşturması nedeniyle gırgır ve ortasu trolü ile fazla miktarlarda avlanılabilmekte-dir. İstavrit balıkları; 1990’lı yılların başından iti-baren Karadeniz’de yoğun bir şekilde avlanmış ve aşırı avcılığa maruz kalmıştır. Balıkçılar son yıl-larda av miktarlarının azalması nedeniyle yasal avcılık boyuna ulaşmamış ve ekonomik açıdan çok fazla değerli olmayan küçük balıkların avcılı-ğına yönelmişler ve istavrit balığı üzerinde bir av baskısı oluşmuştur (Dinçer ve ark., 2007).
Yine aynı dönemde; özel şirketler tarafından köpek balığı avcılığında kullanılmak üzere yurtdı-şından getirtilen ortasu trol ağlarının yeniden donatılarak hamsi ve istavrit avcılığında etkin şe-kilde kullanılmasına başlanmasıyla birlikte Kara-deniz’de küçük pelajik balıkların seçici avcılığının yapılması ilk defa söz konusu olmuştur. Daha son-raki yıllarda gerek seçici bir av aracı olması ge-rekse insan gücü ve operasyon maliyeti bakımın-dan gırgır avcılığına oranla çok daha ekonomik olması nedeniyle ortasu trollerinin küçük pelajik türlerin avcılığında kullanımı giderek yaygınlaş-mıştır. Bugün; Orta Karadeniz Bölgesi’nde birçok tekne tarafından hamsi, istavrit ve çaça avcılığında yoğun şekilde ortasu trol ağları kullanılmaktadır.
Gün içerisinde dağınık bir sürü yapısı oluşturan pelajik balıkların gırgır gibi av araçlarıyla etkin bir şekilde avlanması mümkün olmazken gece bir araya gelerek yoğun sürü oluşturan bu balıkların avcılığı çok daha kolay olmaktadır. Ancak; orta su trollerinin çalışma prensibi gereği, gündüz saatle-rinde dağınık halde bulunan bu balıkların yoğun bir şekilde avlanılması mümkün olmaktadır. Misund ve arkadaşları (1999) yaptıkları çalışmada gece ve gündüz yapılan avcılıklarda türe göre av miktarının ve boy kompozisyonunun değiştiğini bildirmektedirler.
Ortasu trollerinin gırgırlara oranla daha seçici ve ekonomik bir av aracı olduğu çeşitli çalışma-larda vurgulanmıştır (Dinçer ve ark., 2007; Öz-demir ve ark., 2007). Ancak bu seçici av aracı ile yapılan avcılığın dinamiklerinin ortaya koyul-ması ve geliştirilmesine yönelik çalışmaların sa-yısı çok azdır.
Bu çalışmada; ortasu trolleriyle avlanan istav-rit balıklarının av verimi ve boy kompozisyonu tespit edilmiş ayrıca avcılığın yapıldığı zamanın (gece veya gündüz) av verimi ve boy kompozis-yonu üzerinde etkisinin olup olmadığı ortaya ko-nulmaya çalışılmıştır.
Araştırma 2008-2009 avcılık sezonunun Ekim ayında Orta Karadeniz Bölgesi’nde Samsun ili kıyılarında yürütülmüştür (Şekil 2). Av sahası; Kızılırmak ve Yeşilırmak nehirleri ile beslen-mekte olup, balık sürülerinin toplanma ve geçiş yaptığı önemli avcılık noktalarından biridir. Dip yapısı kumlu-çamurlu, bazı bölgeler kepez ve midyelik oluşumlar içermektedir.
Şekil 2. Araştırma sahası
Figure 2. Study area
Araştırmada; bölgedeki ticari balıkçı tekneleri ve teknelere ait ağlar kullanılmıştır. Bölgede kullanılan ağlar iki tekneyle çekilen ortasu trol ağları olup; teknelerden biri ağın denize atılıp toplandığı ana tekne, diğeri ise balıkların boşal-tıldığı ve kasalandığı yardımcı tekne olarak görev yapmaktadır. Araştırmada kullanılan ağın toplam uzunluğu 100 m olup mantar yaka uzunluğu 36 m. kurşun yaka uzunluğu ise 24 m dir. Ağın kanat kısmında göz açıklığı 800 mm olup, göz açıklıkları kademeli olarak azalmakta ve torbada 14 mm ye kadar düşmektedir. Ağ çekim süresi 240 dakika, çekim hızı ise ortalama 2.2 knot ola-rak gerçekleşmiştir. Ağ çekimleri balığın duru-muna bağlı olarak 18-70 m (10-40 kulaç) ara-sında değişen derinliklerde yapılmıştır.
Araştırmada toplam 23 adet ağ çekimi yapıl-mış olup; bu çekimlerden 7’si gündüz 7’si gece olmak üzere 14 tanesi avlanma zamanının av ve-rimi ve boy kompozisyonu üzerindeki etkisinin belirlenmesinde değerlendirilmiştir. Gündüz çe-kimleri saat 05:00 - 17:00 arasında, gece çekim-leri ise 17:00 - 05:00 saatleri arasında yapılmıştır. Gece ve gündüz çekimleri çalışmanın yapıldığı dönemde güneşin doğma/batma saatleri göz önüne alınarak belirlenmiştir.
Av veriminin belirlenmesi amacıyla çekimler sonunda avlanan balıkların toplam ağırlığı alın-mıştır. Total boy (cm) ölçümlerinde 1 mm hassa-siyetli ölçüm tahtası, bireysel ağırlık ölçümle-rinde ise 0.1g hassasiyetli terazi kullanılmıştır. Verilerin istatistiksel olarak değerlendirilmesinde “t” testi uygulanmıştır.
Araştırma süresince yapılan 23 adet ağ çeki-minde toplam 31962 kg istavrit balığı avlanmış olup; operasyon başına düşen ortalama av miktarı 1389.65 ±157.75 kg’dır. Avcılık zamanına göre en fazla avın gece yapılan çekimlerde elde edil-diği belirlenmiştir. Gece çekimlerinde toplam 12180 kg, gündüz çekimlerinde ise 6944 kg balık avlanmıştır (Tablo 1).
Tablo 1. Avcılık zamanına göre elde edilen av miktarları ve ortalamalar (kg)
Table 1. Catch amounts and mean weights (kg) according to catch time
Gece elde edilen av miktarı gündüz avlanan miktarlardan 1.75 kat daha yüksek olup; yapılan istatistiksel testlerde avlanma zamanına göre elde edilen ortalama av miktarları arasındaki farkın önemli olduğu belirlenmiştir (p<0.05).
Avlanan balıkların boy kompozisyonuna ba-kıldığında; en fazla yakalanma miktarının 1099 adet ile 14 cm’lik boy grubunda gerçekleştiği, bunu 14.5 ve 13.5 cm’lik boy grupların izlediği ve en düşük yakalanmanın19 cm’lik boy gru-bunda olduğu tespit edilmiştir (Şekil 3).
Şekil 3. İstavrit balığının boy kompozisyonu
Figure 3. Lenght composition of the horse mackerel
Araştırma boyunca avlanan balıkların tümü dikkate alındığında; avlanan balıkların ortalama boyu 13.25 ± 0.02 cm olarak bulunmuştur. Avla-nan balıkların ortalama boyları avcılık zamanına göre ayrı ayrı incelendiğinde ise; gece için 13.22 ± 0.22 cm, gündüz için 13.44 ± 0.14 cm olarak hesaplanmıştır (Tablo 2). Yapılan istatistiksel testte gece ve gündüz avlanan balıkların ortalama boyları arasındaki farkın önemli (p>0.05) olma-dığı bulunmuştur.
Tablo 2. Avcılık zamanına göre avlanan balıkların ortalama boyları (cm)
Table 2. Mean leghts according to catch time
Çalışmada avlanan 31962 kg istavrit balığının %36.3’ ünün gündüz avcılığında %63.7’sinin ise gece avcılığında yakalandığı tespit edilmiştir. Ortasu trolü ile avlanan istavrit balıklarının orta-lama boyu 13.25 ±0.02 cm olarak belirlenmiştir. Bu değer; su ürünleri tebliğinde tür için belirtilen minimum avlama boyundan (13 cm) yüksek olup, ortasu trollerinin seçicilik gücünü ortaya koymaktadır.
Avlanma zamanının av verimi üzerindeki et-kisi incelendiğinde; avcılığın yapıldığı saatlerin av verimi üzerinde önemli bir etkisinin olduğu belirlenmiştir. Çalışma boyunca gece ve gündüz saatlerinde avlanan istavrit miktarları arasında yaklaşık 2 kat gibi büyük bir fark vardır. Bunun nedeni olarak; pelajik balık türlerinin çoğunlukla gece toplanarak organize sürüler oluştururken, gündüz saatlerinde sürüden ayrılma ve dağılma davranışı göstermesi söylenebilir (Misund, 1992; 1993). Ayrıca; bu türlerin günün farklı saatle-rinde beslenme ve predatörlerden korunma gibi nedenlerle farklı derinliklerde bulunmaları ve zamana bağlı olarak yoğun sürüler oluşturarak yatay ve dikey yönde hareket etmeleri (Cardinale ve ark., 2003) ve bu hareketleri esnasında oluş-turdukları yoğun sürülerin av miktarlarında deği-şime neden olduğu söylenebilir. Araştırmada elde edilen bulgulara benzer şekilde Erdem ve arka-daşları (2007) hamsi avcılığında avlanma zama-nının av verimi üzerinde önemli bir etkisinin ol-duğunu, ortasu trolü ile gece toplam 48048 kg, gündüz ise 25400 kg hamsi avlandığını ve avlanan balık miktarları arasındaki farkın önemli ol-duğunu bildirmişlerdir. Misund (1990) sürü oluşturan balıkların avcılığında gece avlanan ba-lık miktarlarının gündüz yapılan avcılığa göre daha fazla olduğunu bildirmektedir. Misund ve arkadaşları (1999) gece ve gündüz yapılan ortasu trolü avcılığında istavrit ve sardalya balıklarının av veriminde değişiklikler olabileceği, gece avcı-lığında av veriminin gündüz avcılığına oranla daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Özdemir ve arkadaşları (2007) saat 17:00’den 04:00’e ka-dar olan zamanı 3 farklı zaman dilimine ayırmış-lar ve hamsi balıklarının gece yarısı (21:00-00:00 saatleri arasında) daha çok av verirken akşam sa-atlerinde ve sabaha doğru av veriminin düşük ol-duğunu bildirmişlerdir. Wardle (1983) görülebi-lirliğin av verimi üzerinde etkili bir faktör oldu-ğunu, sürünün ışık miktarına bağlı olarak hare-ketli av araçlarına karşı daha organize bir davra-nış gösterdiğini belirtmiştir. Misund ve Aglen, (1992) sürü oluşturan balıkların tekne sesine karşı hassas oldukları; bunun balıkları bir araya toplanma ya da dağılmaları yönünde etkilediği, günün zamanının ve bulunulan derinliğin balıkla-rın davranışları üzerinde etkili olduğunu tespit etmişlerdir.
Avcılığın yapıldığı zamanın boy kompozis-yonu üzerindeki etkisine bakıldığında; gece ve gündüz saatlerinde avlanan istavrit balıklarının ortalama boylarının birbirine çok yakın olduğu görülmektedir. Erdem ve arkadaşları (2007) ortasu trolü ile avlanan hamsi balıklarının orta-lama boylarını gece çekimleri için 11.2 ±0.07 cm gündüz çekimleri için 10.3 ±0.06 cm olarak be-lirlemişlerdir. Özdemir ve arkadaşları (2007) 17:00-04:00 saatleri arasında ortasu trolü ile av-lanan hamsi balıklarının ortalama boylarının en düşük olduğu periyodun 21:00-00:00 arasındaki saatler olduğunu bildirmişlerdir. Erdem ve arka-daşları (2008) ise gündüz yapılan hamsi avcılı-ğını 07:00-11:00 ve 12:00-16:00 saatleri arasında olmak üzere farklı iki periyoda ayırmışlar ve gü-nün ilk bölümünde ikinci bölümüne oranla daha fazla balık avlandığı ancak ikinci periyotta avla-nan balıkların ortalama boylarının daha yüksek olduğunu bildirmişlerdir. Misund ve arkadaşları (1999) ise; gece yapılan ortasu trolü avcılığında 25 cm’den küçük sardalya balıklarının gündüz çekimlerine oranla daha fazla yakalandığını bil-dirmişlerdir. Yapılan bu çalışmada ise; gece av-lanan balıkların ortalama boyu 13.22 ±0.22 cm, gündüz avlanan balıkların ortalama boyu ise 13.44 ±0.14 cm olarak hesaplanmıştır. İstatistik-sel analizlerde ortalama boylar arasındaki farkın önemli olmadığı belirlenmiştir. Yukarıdaki ça-lışmaların aksine bu çalışmada gece ve gündüz avlanan balıkların ortalama boyları arasında önemli bir fark olmaması; çalışmalarda incelenen türlerin farklı olması ve farklı türlerin farklı sürü oluşturma davranışları göstermesine bağlanabilir. Ayrıca; avcılığın yapıldığı zaman içerisinde böl-gede bulunan balık sürüsüne dışarıdan yeni grupların katılmaması ve gece veya gündüz saat-lerinde oluşturulan sürüler içerisindeki bireylerin boy kompozisyonunun birbirine çok yakın olma-sından kaynaklanabilir. Petrakis ve arkadaşları (2001) yaptıkları çalışmada; avlanma zamanı ve derinliğin pisi, ringa, morina ve mezgit balıkları-nın av verimi ve boy kompozisyonu üzerinde önemli bir etkisinin olduğunu, ancak bu etkinin her tür için benzer olmadığını ve balığın yavru veya ergin olmasına göre farklılık gösterdiğini bildirmişlerdir.
Hem gece hem de gündüz çekimlerinden elde edilen ortalama boy değerlerinin yüksek olması av aracının seçicilik gücünü gösterirken, avcılığın av verimi açısından gece yapılamasının daha et-kili olduğu, boy kompozisyonu açısından ise her iki zamanda da yapılmasının uygun olduğu so-nuçlarına varılmıştır.
Cardinale, M., Casini, M., Arrhenius, F., Hakans-son, N., (2003). Diel Spatial Distribution and Feeding Activity of Herring (Clupea harengus) and Sprat (Sprattus sprattus) in the Baltic Sea, Aquatic Living Sources, 16(3): 283-292. doi:10.1016/S0990-7440(03)00007-X
Çelikkale, M.S., Düzgüneş, E., Candeğer, F., (1993). Av Araçları ve Avlama Teknolojisi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Sürmene De-niz Bilimleri Fakültesi, Genel Yayın No: 162, Fakülte Yayın No: 4.
Dincer, A.C., Zengin, M., Duzgunes, E., (2007). A Preliminary Study on the Small Pelagic Fish Species Captured by Midwater Trawl in the South-Eastern Black Sea Coasts of Tur-key, Journal of Fisheries International, 2(1): 104-109. doi:10.3923/jfish.2007.104.109
Erdem, Y., Özdemir, S., Satılmış, H.H., (2007). Hamsi (Engraulis encrasicholus, L.) Avcılığında Kullanılan Ortasu Trolünün Gece-Gündüz Av Verimi ve Boy Kompozi-syonunun Karşılaştırılması, Erciyes Üniver-sitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 23(1-2): 230-237.
Erdem, Y., Özdemir, S., Satılmış, H.H., Birinci Özdemir, Z., (2008) Ortasu Trolü ile Gündüz İki Farklı Periyotta Avlanan Hamsi (Engraulis encrasicholus, L.)’nin Av Verimi ve Boy Kompozisyonu, Anadolu Üniversi-tesi Bilim ve Teknoloji Dergisi, 9(1): 17-23.
Misund, O.A., (1990). Sonar Observation of Schooling Herring: School Dimention, Swimming Behaviour and Avoidance of Vessel and Purse Seine, ICES Journal of Marine Science, Cons. Int. Explor. Mer., 189: 135-146.
Misund, O.A., (1992). Predictable Swimming Behaviour of Schools in Purse Seine Cap-ture Situation, Fisheries Research, 14(3): 319-328. doi:10.1016/0165-7836(92)90040-Z
Misund, O.A., Aglen, A., (1992). Swimming Be-haviour of Fish Schools in the North Sea Duruing Acoustic Surveying and Pelagic Trawl Sampling, ICES Journal of Marine Science, 49: 449-452. doi:10.1093/icesjms/49.3.325
Misund, O.A., (1993). Avoidance Behaviour of Herring (Clupea harengus) and Mackerel (Scomber scombrus) in Purse Seine Capture Situation, Fisheries Research, 16(2): 177-192. doi:10.1016/0165-7836(93)90051-8
Misund, O.A., Luyeye, N., Coetzee, J., Boyer, D., (1999). Trawl Sampling of Small Pelagic Fish off Angola: Effects and Avoidance, Towind Speed, Tow Duration and Time of Day, ICES Journal of Marine Science, 56 (3): 275-283. doi:10.1006/jmsc.1999.0445
Özdemir, S., Erdem, Y., Satılmış, H.H., Birinci Özdemir, Z., (2006). Karadeniz’de Ortasu Trolü ile Gece Süresince Avlanan Hamsi (Engraulis encrasicholus, L.)’nin Av Verimi ve Boy Kompozisyonunun Belirlenmesi, Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi, 23(3-4): 417-421.
Özdemir, S., Erdem, Y., Satılmış, H.H., Birinci Özdemir, Z., Erdem, E., (2007). İki Farklı Av Sahasında Ortasu Trolü ile Avlanan Hamsi (Engraulis encrasicholus, L.) Balığının Sürü Yapısı ve Av Veriminin İncelenmesi, Fırat Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 19(1): 33-40.
Petrakis, G., MacLennan, D.N., Newton, A.W., (2001). Day-Night and Depth Effect on Catch Rates During Trawl Surveys in the North Sea, ICES Journal of Marine Science, 58: 50-60. doi:10.1006/jmsc.2000.0989
Wardle, C.S., (1983). Fish Reactions to Fishing Gears. In MacDonald, A.G., Priede, I.,: Ex-perimental Biology at Sea, (Eds. Academic Press ), 167-195.
