- (2012) Volume 6, Issue 4
Fahrettin Yüksel1, Erdal Duman2
1Tunceli Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Tunceli
2Fırat Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Elazığ
Received Date: 23 September 2014 Accepted Date: 11 February 2015 Published Date: 21 March 2015
This study was carried out in three regions, Keban, Agin and Cemisgezek of Keban Dam Lake between Dec. 2005 and Nov. 2006. The total 16315 crayfish were caught and 5374 crayfish which chosen randomly were examined. The female/male ratio of population was determined as 0.81/1.00. The mean total length and body weight of crayfish are 93 mm and 26.6 g respec-tively. It is determined that carapax length/total length ratio is 0.48. The regression equation of length and weight relationships were found as LogW= -1.4534 + 2.9468LogL, and correlation was found as r2=0.8324. It was determined that positive allometric growth in males and nega-tive allometric growth in females occurred. In 8.06% of crayfish, cheliped was not determined.
Keban Dam Lake, Astacus leptodactylus, Crayfish, Length-Weight Relationships
Dünyada, çoğu Amerika ve Avustralya kıtala-rında olmak üzere 500’den fazla kerevit türü bu-lunmaktadır (Hobbs, 1988). Ülkemizde ise kere-vitler sadece Astacus leptodactylus (Eschscholtz, 1823) türü ile temsil edilmektedir (Holthius, 1961; Geldiay ve Kocataş, 1970; Harlıoğlu vd., 2001; Harlıoğlu, 2002; Balık vd., 2005).
Kerevit (A. leptodactylus) doğal olarak Tür-kiye’nin birçok tatlı su kaynağında geniş bir da-ğılım gösterir. Kerevitin doğal olarak bulunduğu tatlı su kaynaklarının başında Eğirdir, Beyşehir, Akşehir, Eber, Çivril, Apolyont ve Manyas göl-leri gelir (Erençin ve Köksal, 1977). Diğer su kaynaklarına sonradan yerleşmiştir. Bu su kay-naklarından biri de Keban baraj gölüdür.
Keban baraj gölünde yaşayan kerevitlerle ilgili bazı araştırmalar yapılmıştır (Duman vd., 1999; Duman ve Pala, 1998; Harlıoğlu, 1999; Kılıç ve Duman, 1999; Duman ve Gürel, 2000; Harlıoğlu, 2002; Harlıoğlu ve Aksu, 2002; Patır vd., 2002; Barım, 2007). Bu araştırmalar, baraj gölünün en ekonomik türü haline gelen kerevit ve avcılığına ışık tutmuştur. Ancak, avcılıkla ilgili planlamalara kaynak teşkil edecek daha fazla araştırmaya ihtiyaç bulunmaktadır.
Populasyonların korunması ve sürdürülebilir avcılık için populasyonun büyüklüğünün yanı sıra populasyonun özelliklerinin de bilinmesi ge-rekir. Bu amaçla, Keban baraj gölü, Ağın, Keban ve Çemişgezek bölgelerinde yaşayan kerevitlerin eşey, boy ve ağırlık dağılımları, boy-ağırlık iliş-kisi, kabuk değiştirme özellikleri ve vücut eksik-likleri incelenerek populasyondaki bireylerin morfometrik yapısı belirlenmiştir.
Bu çalışma, Aralık 2005 ile Kasım 2006 ta-rihleri arasında sürdürülmüştür. Araştırma böl-gesi olarak, Keban baraj gölünün Ağın, Keban ve Çemişgezek bölgeleri seçilmiştir. Araştırmanın materyali, Keban baraj gölünde yaşayan Astaci-dae familyasına ait Astacus leptodactylus (Eschscholtz, 1823) türüdür. Araştırmada, kere-vitlerin avlanması amacıyla bölgede yaygın ola-rak kullanılan tek girişli, çift venterli, 5 çemberli ve germeli olarak yapılandırılmış 18 mm ağ gözü genişliğindeki 250 adet pinter kullanılmıştır. Ke-ban baraj gölü Ağın, Keban ve Çemişgezek böl-gelerinde 12 ay süre içerisinde yapılan 45 avcılık denemesinde (Her bir denemede pinterler 7 gün suda bekletilmiştir) toplam 16315 adet kerevit yakalanmış, tesadüfî olarak seçilen 5374 adet bi-rey incelenmiştir.
Toplam boy ve karapaks uzunlukları 1 mm, ağırlıkları ise 0.1 g duyarlılıkla belirlenmiştir. Kerevitler boy olarak 5 mm, ağırlık olarak 10 g sınıf aralıklarına ayrılarak eşeylere göre popu-lasyonun boy, ağırlık ve eşey dağılımları tespit edilmiştir. Bunların dışında karapaks uzunluğu-nun abdomen uzunluğuna oranı belirlenmiştir. Keban baraj gölü kerevitlerinin eşeylere göre ve toplam boy-ağırlık ilişkisi Le Cren (1951)’in W = a.Lb üstel ilişki modelinin Log W = Log a + b . Log L şeklindeki doğrusal denklemi kullanılarak hesaplanmıştır (Atay, 1989). Bu denklemdeki “b” değerine bakılarak, baraj gölündeki kerevitin bü-yüme özellikleri, Harlıoğlu (1999)’nun bildirdiği şekilde yorumlanmıştır. Ayrıca elde edilen bul-guların istatistiksel analizlerinde “t testi” kulla-nılmıştır.
Eşey dağılımı: Çalışmada incelenen toplam 5374 adet kerevitin 2412 tanesinin (% 44.88) dişi, 2962 tanesinin (% 55.12) ise erkek olduğu belirlenmiş, ♀/♂ oranı 0.81/1.00 olarak bulun-muştur. Bu eşey dağılımının Keban baraj gölü Ağın (1. Bölge), Keban (2. Bölge) ve Çemişge-zek (3. Bölge) bölgelerindeki durumları Tablo 1’de görülmektedir. Ayrıca boy gruplarına göre eşey dağılımı Şekil 1’de verilmiştir.
Tablo 1: Bölgelere göre eşey dağılımı
Table 1: The sex composition according to regions
Şekil 1: Boy gruplarına göre eşey dağılımı
Figure 1: Sex composition according to length groups
Şekil 2. Dişi Astacus leptodactylus populasyonunda boy-ağırlık ilişkisi
Figure 2. Length-weight relationship in female A. leptodactylus population
Şekil 3. Erkek Astacus leptodactylus populasyonunda boy-ağırlık ilişkisi
Figure 3. Length-weight relationship in male A. leptodactylus population
Şekil 4. Dişi ve erkek Astacus leptodactylus populasyonunda boy-ağırlık ilişkisi
Figure 4. Length-weight relationship in female and male A. leptodactylus population
A. leptodactylus’un aylara göre eşey dağılı-mına bakıldığında ocak ayında erkek bireylerin, mart ayında ise dişi bireylerin yoğun avlandığı görülmüştür. Bütün aylarda da eşeyler arasındaki sayı farkı istatistiksel açıdan önemli (P<0.05) bulunmuştur (Tablo 2).
Tablo 2. Aylara göre eşey dağılımı
Table 2. The sex composition according to months
Boy dağılımı: İncelenen 5374 adet kerevit toplam boyları (TL) 65-144 mm, karapaks boy-ları (CL) 28-71 mm ve abdomen boyları (AL) 32-73 mm arasında değişim göstermiştir. Toplam boy ortalaması hem dişilerde hem de erkeklerde 93±0.01 mm olarak belirlenmiştir. Karapaks boyu ortalaması ise 45±0,01 mm olarak tespit edilmiş ve CL/TL oranı 0.48 olarak bulunmuştur. Çalışma bölgelerine göre toplam boy ortalamaları değerlendirildiğinde, 1. ve 2. bölgelerde 93 mm, 3. bölgede 94 mm ile bölgeler arasında farkın is-tatistikî açıdan önemli olmadığı (P>0.05) görül-müştür.
Keban baraj gölü Astacus leptodactylus po-pulasyonunun boy grupları ve eşeylere göre top-lam boy değerlerinin dağılımları Tablo 3’de ve-rilmiştir. Tabloda görüldüğü gibi populasyon ço- ğunlukla 80-104 mm boy aralığında dağılım göstermekte ve en yüksek oran 90-94 mm boy aralığında bulunmaktadır.
Tablo 3. Boy grupları ve eşeylere göre toplam boy dağılımı
Table 3. The total length composition according to length groups and sex
Ağırlık dağılımı: Kerevit populasyonunun ağırlık dağılımı incelendiğinde canlı ağırlığın 8.1 g ile 111.5 g arasında değiştiği ve populasyonun ortalama ağırlığının 26.6 ±0.14 g olduğu tespit edilmiştir. Populasyondaki dişi bireyler 8.1 g ile 60.1 g arasında değişim göstermiş ve ortalama ağırlıkları 24.0 ±0.15 g olarak, erkek bireyler 9.4 g ile 111.5 g arasında değişim göstermiş ve orta-lama ağırlıkları 28.7 ±0.20 g olarak hesaplanmış-tır. Aynı ağırlık grubundaki dişi ve erkek bireyle-rin ağırlık ortalamaları arasındaki fark önemsiz (P>0.05) bulunmuştur (Tablo 4).
Tablo 4. Ağırlık gruplarına göre ortalama vücut ağırlıkları (g)
Table 4. Average body weights according to weight groups (g)
Araştırma bölgelerine göre incelendiğinde ortalama vücut ağırlıkları 1. Bölge’de 26,6±0,25 g, 2. Bölge’de 26.1 ±0.22 g ve 3. Bölge’de 27.0 ±0.23 g olarak belirlenmiştir. Bölgelere göre vücut ağırlıkları arasındaki fark istatistiksel ola-rak önemsiz (P>0.05) bulunmuştur.
Boy-ağırlık ilişkisi: Astacus leptodactylus populasyonunun boy-ağılık ilişkisi 2412 adet dişi ve 2962 adet erkek olmak üzere toplam 5374 adet bireyin toplam boy-canlı ağırlık ilişkisi bakımın-dan linear regresyon analizi ile logaritmik olarak incelenmiştir. Populasyonun toplam boy (cm) ve canlı ağırlık (g) ilişkisi regresyon denklemleri ve korelasyon katsayıları bölgelere ve eşeylere göre Tablo 5’de verilmiştir. Ayrıca incelenen bütün numunelerin eşeylere göre regresyon eğrileri Şe-kil 2, 3 ve 4’de görülmektedir. Eşeylere göre he-saplanan regresyon denklemlerinde “b” değerinin erkek bireylerde 3’ün üzerinde, dişi bireylerde ise 3’ün altında kaldığı görülmektedir.
Tablo 5. Boy-ağırlık ilişkisi regresyon denklemleri ve korelasyon katsayıları
Table 5. Regression equations and correlation quotients for length-weight relationship
Kabuk değiştirme özellikleri ve vücut ek-siklikleri: Yapılan araştırmada Keban baraj gölü kerevitlerinin haziran-eylül ayları arasında kabuk değiştirdikleri belirlenmiştir. Özellikle ağustos ve eylül aylarında kabuk değiştirme olayının daha yoğunlaştığı görülmüştür.
Çalışma süresince incelenen 5374 adet ke-revitten 433 tanesinde kıskaç eksikliği görül-müştür. 399 kerevitin tek kıskacının, 34 kerevitin ise iki kıskacının birden olmadığı tespit edilmiş-tir. Erkek bireylerin kıskaç eksikliği (258), dişi bireylerin kıskaç eksikliğinden (175) fazla olduğu Tablo 6’da görülmektedir. Eşeyler arasındaki kıskaç eksiklik farkı istatistiksel olarak değerlen-dirildiğinde, 1. Bölgede önemsiz (P>0.05), diğer bölgelerde önemli (P<0.05) bulunmuştur.
Tablo 6. Kerevitlerdeki kıskaç ayak eksiklikleri
Table 6. Cheliped deformities in crayfish
Araştırmada, 18 mm göze genişliğinde pin-terler kullanılmış ve minimum 65 mm toplam boyda olan bireyler avlanmıştır. Kerevit populas-yonlarının incelenmesinde, kullanılan av aracının hem seçici hem de yakalanabilirliği etkilememesi arzu edilmektedir. Ayrıca 20 mm boyun altındaki bireylerde eşey ayrımı yapılamadığı için küçük gözlü pinterlerin özellikle germe ağı bulunan bü-yük pinterlerle kullanılmaması önerilmektedir (Abrahamsson, 1971; Brown ve Bowler, 1977; Goldman ve Rundquist, 1977; Niemi, 1977; Lap-palainen ve Pursiainen, 1989; Skurdal vd., 1992; Bolat, 2001).
Bu çalışmadaki eşey dağılımı ile ilgili bulgu-lara bakıldığında Keban ve Çemişgezek bölgele-rinde erkek bireylerin daha dominant olduğu gö-rülmektedir. Sadece Ağın bölgesinde dişi sayısı erkek sayısından fazla bulunmuştur. Bu durum, Ağın Bölgesinde daha yoğun bir şekilde avcılık yapıldığından dolayı dişilere nazaran hızlı büyü-yen ve avlanabilir boya hızlı ulaşan erkeklerin (Groves, 1985) av kompozisyonu içerisinde daha fazla yer almasından kaynaklanabilir. Sucul or-tamlarda yaşayan populasyonlarda dişi/erkek oranının ideal şekli 1 erkek bireye 2 dişi birey şeklinde olduğu bildirilmektedir (Erençin, 1975; Groves, 1985; Balık vd., 2005). Bu kriter göz önünde bulundurulduğunda populasyondaki dişi/erkek oranının beklenen düzeyde olmadığı söylenebilir.
Bu çalışmada, toplam boy ortalamaları bakı-mından eşeyler arasında fark bulunmamıştır. An-cak, erkek bireylerin canlı vücut ağırlıklarının dişilere oranla daha fazla olduğu tespit edilmiştir. Bu ağırlık farkının erkek bireylerin kıskaçlarının daha büyük olmasından kaynaklandığı düşünül-mektedir. Harlıoğlu (1999), Keban baraj gölü Ağın bölgesinde yaptığı çalışmada, aynı karapaks uzunluk grubundaki erkeklerin dişilere oranla daha ağır oldukları ve kıskaç uzunluk ve genişli-ğinin dişilere göre daha fazla olmasına karşılık, dişilerinde abdomen uzunluk ve genişliğinin daha fazla olduğunu saptamıştır. Ayrıca, kıskaçlarının daha büyük oluşu nedeniyle erkeklerin dişilere göre önem taşıyacak derecede daha ağır oldukla-rını belirtmiştir.
Kerevit türlerinin erkek ve dişi bireylerinin ağırlıkları ve farklı vücut bölümlerinin uzunlukla-rının karşılaştırılması ile ilgili yapılan çalışma-larda genel olarak erkeklerin vücut ağırlıklarının dişilerden daha fazla olduğu bulunmuştur. Genel olarak belirli bir uzunluk grubundaki erkek ve dişilerin vücut ağırlıkları karşılaştırıldığında er-kekler daha ağır olmalarına rağmen dişilerin yu-murta taşıdığı mevsimlerde yapılan ölçümlerde farklı sonuçlar bulmak mümkündür (Harlıoğlu, 1999).
Keban baraj gölündeki Astacus leptodactylus populasyonunun boy-ağılık ilişkisi toplam boy-canlı ağırlık ilişkisi bakımından linear regresyon analizi ile logaritmik olarak incelenmiştir. Eşey-lere göre hesaplanan regresyon denklemlerinde “b” değerinin erkek bireylerde 3’ün üzerinde, dişi bireylerde ise 3’ün altında kaldığı görülmektedir. Buna göre erkeklerde pozitif allometrik büyüme dişilerde ise negatif allometrik büyümenin olduğu tespit edilmiştir. Keban baraj gölü Ağın bölge-sinde 1998 yılında yapılan bir çalışmada (Duman ve Pala, 1998), hem erkeklerde hem de dişilerde allometrik bir büyümenin olduğu, regresyon denkleminin erkeklerde Log W = - 5.3274 + 3.3772 LogL, dişilerde ise Log W = - 4,9377 + 3.1462 LogL olarak belirlendiği bildirilmiştir. Harlıoğlu (1999), Keban baraj gölü Ağın bölge-sinde yaptığı çalışmada, karapaks uzunluğunu kullanarak yaptığı boy-ağırlık ilişkisi hesapla-rında, hem dişilerde hem de erkeklerde negatif allometrik büyümenin olduğunu tespit etmiştir.
Bu çalışmadaki gözlemlere göre Keban baraj gölü kerevitleri haziran-eylül ayları arasında ka-buk değiştirmektedirler. Özellikle ağustos ve ey-lül aylarında kabuk değiştirme olayının daha yo-ğunlaştığı görülmüştür. Kabuk değişimini henüz tamamlamış bir kerevitin av aracına ilgi göster-mediği, savunmasız olması sebebiyle genelde gizlenmeyi tercih ettiği bilinmektedir.
Duman ve Pala (1998), Keban baraj gölü Ağın bölgesindeki kerevitlerin kabuk değiştirme za-manlarının haziran ayı sonlarından itibaren baş-layarak eylül ayına kadar her iki eşeyde de ger-çekleştiğini gözlemlemişlerdir. 1998 yılında ya-pılan bu tespit, bizim çalışmamızdaki bulgularla büyük oranda uyum sağlamaktadır.
Çalışma süresince incelenen 5374 adet ke-revitten 433 tanesinde kıskaç eksikliği görül-müştür. Bu tespite göre populasyon içerisindeki bireylerin yaklaşık % 8’inde kıskaç eksikliği bu-lunmaktadır. Bu oran dişilerde % 7.3 ve erkek-lerde % 8.7 olmaktadır.
Duman ve diğ. (1999), Keban baraj gölünde yaptıkları çalışmada, kerevitlerdeki organ eksikliklerini de incelemişlerdir. Buna göre kıs-kaç ayakları gelişmemiş olan bireylerin oranını % 5.21 (dişilerde % 3.87 ve erkeklerde % 6.15), kıskaç ayakları olmayan bireylerin oranını % 8.85 (dişilerde % 13.26 ve erkeklerde % 5.77) olarak hesaplamışlardır. Ayrıca, kerevitlerin düşmanları tarafından meydana getirilen veya üreme zamanı aşırı kavgacı olmalarından dolayı çıkardıkları kavgalar nedeniyle organ deformas-yonlarının veya kayıplarının meydana geldiğini belirtmişlerdir.
Keban baraj gölünde yakalanan toplam 16315 kerevitten 10442 tanesinin, çalışmanın yapıldığı tarihteki yasal av boyunda ( ≥ 9 cm) olduğu ve bu kerevitlerin ortalama ağırlığının 31.4±0.18 g olduğu belirlenmiştir. Baraj gölünde yaşayan 9 cm ve üzerindeki bireylerin toplam populasyon içerisinde oldukça yüksek oranda (% 64) bulun-duğu düşünülmektedir. Bu sebeple yasal av bo-yunun 10 cm olarak düzenlenmiş olması bu ça-lışmanın sonuçlarıyla uyum göstermiştir.
Bu çalışmanın yapıldığı avcılık sezonunda, Keban baraj gölündeki kerevit avcılığı 15 Hazi-randa başlayıp 24 Aralıkta sona ermektedir (Anonim, 2006). Ancak tespitlerimize göre balık-çılar haziran ayının ilk haftası pinterlerini suya indirmekte ve 15 Hazirana kadar bu şekilde bek-letmektedirler. Bu durum yavrularını henüz ab-domen altında tutan bireylerin yakalanmasına ve populasyonun zarar görmesine sebep olmaktadır. Avcılık sezonunun 1 Temmuzda başlayacak şe-kilde düzenlenmiş olması da yine çalışmamızın bulgularıyla uyum sağlamaktadır.
Doktora tezini destekleyen (Proje No: 1195) Fırat Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi (FÜBAP)’ne teşekkür ederiz.
