- (2007) Volume 1, Issue 4
Beyhan Tas*
Ordu Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, ORDU
Aquaculture is one of important sectors developing rapidly in the world. Aquaculture production amount have reached 47.8 million tones in the entire world in 2005. Aquaculture fishing is provides about by 33.75 % of the world fish production. Turkey is found at seventh level among EU countries in total production and at fourth level in aquaculture. In Turkey covering with marines its three sides, significant developments have taken placed in recent years concerning aquaculture fishing. The most important property of the Black Sea where is the biggest inside marine of the world has not recessed-protruding structures of its shores. The Vona Bay in Per?embe city of Ordu is one of a lot of sheltered marine regions in the Southern Black Sea. The bay has natural port properties and it is proper for Aquaculture activities. It is produced rainbow trout (Oncorhynchus mykiss) and sea bass (Dicentrarchus labrax) in six different fields and five foundations. The province of Ordu is one of notable cities regarding marine fishing of Turkey. In recent years, the province has 2 % ratio within national production and it is found in fifth level after the foundations located in Aegean Sea. The production amount that is made in Ordu was seen a increasing about by 61 % in 2006 year in terms of 2000 year. In this paper, the present development of the aquaculture farms in Vona Bay was investigated and it was submitted some suggestions concerning continual processes.
Aquaculture, production, Vona Bay, Ordu, Southern Black Sea, rainbow trout (Oncorhynchus mykiss), sea bass (Dicentrarchus labrax)
Dünyada bilim ve teknoloji hizla gelismekte, nüfus sürekli artmaktadir. Karadaki üretimin sinirli olmasi nedeniyle, insanlar yerkürenin %75’ini olusturan sucul ekosistemleri dikkate alinmasi gerekli kaynaklar olarak degerlendirmislerdir. Artan gida ihtiyacini karsilamak için deniz ve tatli sulardaki su ürünleri önemli bir potansiyel olusturmaktadir. Ancak, modernlesen balikçilik teknolojisi ve sayisi, artan balikçilik filolarina ragmen gittikçe daralan ve bozulan av sahalari, artan su kirliligi ve asiri avcilik nedeniyle su ürünlerinde ve ihtiyofaunada tür çesitliligi her geçen yil azalmaktadir. Bu nedenle, sulardan daha verimli bir sekilde yararlanma yoluna gidilmis ve akuakültür çalismalarina baslanmistir.
Su ürünleri yetistiriciligi, dünya gida gereksiniminin önemli kismini karsilayan temel bir endüstridir. Dünyada en hizli büyüyen gida sektörüdür. Çin bu üretimde en büyük paya sahiptir. Yetistiricilikle üretilen dünyada toplam su ürünleri miktari (içsu ve deniz) 1980’de 7.4 milyon ton, 1990’da 16.8 milyon ton, 2000’de 35.5 milyon tondur ve 2005 yilinda 47.8 milyon tona ulasmistir. Tablo 1’de denizlerde yapilan toplam yetistiricilik miktarlari verilmistir (DIE, 2003; TÜIK, 2004; 2005; FAO, 2007). Akuakültür üretimi dünya balikçilik üretiminin yaklasik % 33.75’ini karsilamaktadir (FAO, 2007). AB ülkeleri ile Türkiye’nin su ürünleri yetistiriciligi karsilastirildiginda, AB ortalamasinin (2002 yili, yaklasik 50000 ton) üzerinde bir seviyede oldugumuz görülür. Ispanya, Fransa, Italya ve Ingiltere ise toplam AB üretimin 3/4’ünü gerçeklestirmektedir (Basçinar, 2004). Türkiye’de avcilik yoluyla elde edilen su ürünleri miktari 500 bin ton civarinda hemen hemen sabit iken, yetistiricilik yoluyla elde edilen miktar önemli ölçüde artis göstermistir (Savas ve ark., 2006).
Table 1: Aquaculture production of the Wold, Turkey and Ordu in recent years.
Insan gidasi olarak, balik etinin ne kadar saglikli ve önemli oldugu her geçen gün daha da iyi anlasilmaktadir. Dünya Saglik Örgütü (WHO) ve Dünya Gida ve Tarim Teskilati (FAO) gibi örgütler, bitkisel protein agirlikli beslenen ülkeler için, su ürünleri üretimini bir kurtulus olarak görmektedir (FAO, 2000). Türkiye’de, gelismislik düzeyinin bir göstergesi olan hayvansal protein kullanimi ise yeterli düzeyde degildir. FAO istatistiklerine göre, dünya genelinde ortalama 16 kg olan kisi basina su ürünleri tüketimi AB ülkelerinde 22 kg, ülkemizde ise 8 kg civarindadir. Su ürünleri avciligi yoluyla üretimin önemli oranda artirilamayacagi göz önüne alindiginda üretim ve kisi basina tüketim büyük oranda yetistiricilik veya kültür balikçiliginin gelistirilmesi ile artirilabilir. Türkiye, su ürünleri üretimi açisindan AB ülkeleri arasinda 7. sirada, yetistiricilik açisindan 4. sirada yer almasina karsin, kisi basina düsen su ürünleri tüketimi açisindan son siralarda yer almaktadir (Savas ve ark., 2006).
Denizlerimizde ekolojik denge bozulmus, sucul ekosistemlerde ekonomik balik stoklari son yillarda azalmistir. Buna bagli olarak yetistiricilik faaliyetlerinde önemli sayilabilecek bir gelisme kaydedilmistir. T.C. Basbakanlik Devlet Planlama Teskilati (DPT) tarafindan hazirlanan 5 yillik kalkinma planinda, deniz ürünleri yetistiriciliginin gelistirilmesi ve arzu edilen planlama hedeflerine ulastirilmasi ön görülmektedir. Denizlerden saglanan verimi arttirmak, su ürünleri yetistiriciligine gereken önemi vermek, insanlarin daha dengeli beslenmesine olanak saglamak ve ekonomiye katkida bulunmak amaciyla yurt genelinde çesitli projeler gelistirilmistir ve bu alanda çalismalar halen devam etmektedir.
Bu çalismada, Güney Karadeniz kiyisinda önemli üretim potansiyeline sahip olan Vona Koyu’ndaki su ürünleri yetistiriciliginin mevcut durumu ortaya konmustur. Arastirmada, yetistiricilik yapan isletme yetkililerinden, Ordu Tarim Il Müdürlügü Kontrol, Destekleme ve Istatistik Sube Müdürlüklerinin verilerinden yararlanilmistir.
Karadeniz, Avrupa ile Asya kitalarinin birbirine yaklastigi bölgede yer alan, dünyanin en büyük iç denizidir. Karadeniz havzasi bol yagis olan bir havzadir. Yagis miktari batidan doguya dogru artis gösterir ve 2500 mm3’e kadar ulasir. Buna ragmen Karadeniz’in yari kurak bir iklim kusaginda bulunmasi sonucu, buharlasma miktari (332–392 km3/yil ) yagis miktarindan (225–300 km3/yil) daha fazladir. Ancak, buharlasmanin sebep oldugu kayiplar, net tatlisu girdisinden daha azdir. Kuzeye dogru rutubetli bölgedeki hareketlerden kaynaklanan akim, tatlisu iç akimina ve sonuç olarak yüzey deniz sularinin seyrelmesine sebep olur (Balkas ve ark., 1990). Karadeniz’in bazi özellikleri Tablo 2’de verilmistir.
Table 2: Some ecologic properties of the Black Sea.
Karadeniz ihtiyofaunasi 108 balik türü içerir. Bunlarin çogu Akdeniz’den göç eder (57 türü) ve 22 türü de tatli su kökenlidir. Karadeniz’de en fazla av veren ve ticari avciligi yapilan balik türü hamsidir. Son yillarda avlanan hamsi miktarinda düsüsler kaydedilmistir (Kideys, 1994). Diger pelajik türlerin avciliginda da ayni durum söz konusudur. Karadeniz’de balik stoklarinin çogu tüketilmis ve yipratilmistir.
Karadeniz kiyilarinin en önemli özelligi girinti ve çikintilarinin az olmasidir. Bu nedenle Karadeniz’in güneyinde kiyi ve hidrografik özellikler nedeniyle su ürünleri yetistiriciligi için uygun yerler oldukça kisitlidir. Akuakültür çalismasi yapan isletmeler Kefken, Sinop, Ordu-Persembe, Trabzon-Yomra ve Rize açiklari gibi kismen korunakli birkaç alanda kümelenmis durumdadir.
Karadeniz ihtiyofaunasi 108 balik türü içerir. Bunlarin çogu Akdeniz’den göç eder (57 türü) ve 22 türü de tatli su kökenlidir. Karadeniz’de en fazla av veren ve ticari avciligi yapilan balik türü hamsidir. Son yillarda avlanan hamsi miktarinda düsüsler kaydedilmistir (Kideys, 1994). Diger pelajik türlerin avciliginda da ayni durum söz konusudur. Karadeniz’de balik stoklarinin çogu tüketilmis ve yipratilmistir.
Karadeniz kiyilarinin en önemli özelligi girinti ve çikintilarinin az olmasidir. Bu nedenle Karadeniz’in güneyinde kiyi ve hidrografik özellikler nedeniyle su ürünleri yetistiriciligi için uygun yerler oldukça kisitlidir. Akuakültür çalismasi yapan isletmeler Kefken, Sinop, Ordu-Persembe, Trabzon-Yomra ve Rize açiklari gibi kismen korunakli birkaç alanda kümelenmis durumdadir.
Güney Karadeniz kiyisinda 100 km’lik kiyi seridine sahip olan Ordu ili, denizlerde su ürünleri yetistiriciligi ile Türkiye’nin önde gelen illerindendir. Su ürünleri yetistiriciligi yapan isletmeler Ordu’nun batisinda 13 km uzaklikta olan Persembe ilçesinin bulundugu Vona Koyu’nda konumlanmistir (Sekil 1). Ordu-Samsun sahil karayolu üzerinde bulunan ilçede ekonomi tarim sektörüne dayanmaktadir. Su ürünleri yetistiriciligi hizla gelismekte olup, yeni projeler hazirlanmaktadir. Türkiye’de yilin oniki ayi her zaman balik bulunan ve tutulabilen tek yer Karadeniz’in Persembe kiyilaridir. Bu kiyilarda mezgit, barbunya, istavrit, hamsi, kalkan, kaya baligi, kefal, palamut, izmarit, karagöz, kirlangiç, lüfer, çinekop, zargana gibi demersal ve pelajik tipte birçok balik türü yasar. Mezgit ve barbunyayi her mevsim avlamak mümkündür. Hamsiden sonra en çok avlanan tür istavrittir.
Figure 1: The position of the fish production farms in Vona Bay (1. Özbek–1 aquaculture, 2. Vona aquaculture, 3. Marnero aquaculture, 4. Altas aquaculture, 5. Sarikaya aquaculture, 6. Özbek–2 aquaculture).
Vona Koyu, 41°05’ K - 41°05’ K ve 37°47’ D - 37°45’ D koordinatlari arasinda yer alir. Koy, Çam Burnu’nun dogusunda dogal liman özelliginde olup, büyük deniz firtinalari olusturan rüzgârlardan etkilenmemektedir. Suyu berraktir, yakin yerlerde denizin kirlenmesine neden olabilecek herhangi bir sanayi tesisi, yogun yerlesim alani, akarsu girdisi bulunmamaktadir. Su derinligi ortalama 30 m civarindadir. Suyun tuzluluk orani ‰ 16’dir. Bölge, akuakültür çalismalari için uygun özelliklere sahiptir. Bu koyun dogusunda, Persembe ile Ordu arasinda kalan bölgenin de korunakli ve emniyetli olmasi nedeniyle su ürünleri üretime uygun sahalar oldugu tespit edilmistir. Ilerleyen yillarda bu alanlarda da akuakültür çalismalari yapmak için arastirmalar ve projelendirme çalismalari devam etmektedir.
Vona Koyu’nda ilk defa 1991 yilinda ag kafeslerde gökkusagi alabaligi (Oncorhynchus mykiss) yetistiriciligi amaciyla üretim baslamistir. 1995 yilindan itibaren levrek (Dicentrarchus labrax) yetistiriciligine de açilan bölgede üretim yillar içinde artmistir. Halen 6 ayri sahada 5 isletme gökkusagi alabaligi ve levrek yetistiriciligi yapmaktadir (Sekil 1). Son zamanlarda bazi isletmelerde çipura (Sparus aurata) ve istavrit (Trachurus trachurus) deneme çalismalari da yapilmaktadir. Türkiye’de ag kafeslerde balik yetistiriciligi büyük oranda Ege Denizi’nde yogunlasmis olmasina ragmen, son yillarda özellikle Dogu Karadeniz’de büyük ölçekli ag kafes yetistiriciligine olan talepler artmaktadir. Günümüzde üretimin yaklasik % 80’i Ordu’nun Persembe ilçesinde gerçeklestirilmektedir. Persembe sahilinde alanin tasima kapasitesinin zorlandigi tahmin edilmektedir (Savas ve ark., 2006).
Vona Koyu’nda kümelenmis olan isletmelerin her birine tahsis edilen deniz yüzeyi alani 16000 m2’dir. Deniz sahasinda isletmelere ait 370 civarinda kafes bulunmaktadir. Kafeslerin kiyiya uzakligi ortalama 300 metre, kafes bölgesi deniz derinligi 12–34 metre arasinda degismektedir. Isletmeler arasi mesafe yaklasik 500 metredir. Gerek bazi kafeslerin bulunduklari yerdeki deniz derinligi ve gerekse isletmeler arasi mesafe yetersizdir (Savas ve ark., 2006). Isletmelerde önceden yogun olarak bulunan ahsap kafesler kaldirilarak yerine polietilen, çapi 12–16 m arasinda degisen yuvarlak kafesler yerlestirilmistir. Polietilen kafeslerin kapasitesi alabalik ve levrek için 100 ton/yil’dir. Ancak kafeslerde kapasitelerinin üstünde bir üretim söz konusudur. Bu isletmelerden alabalik tesislerinde, yaz döneminde deniz suyu sicakliginin artmasi nedeniyle Haziran - Ekim aylari arasinda kafesler bos kalmaktadir.
Türkiye’de gerek isletme sayisi ve gerekse yetistiricilik üretim miktari açisindan Mugla ili ilk sirada yer alir ve 2005 yilinda denizlerde yapilan su ürünleri yetistiriciliginde 46600 ton/yil üretimle % 67.10’luk bir paya sahiptir (TÜIK, 2005). Ordu ili ise % 1.47’lik pay ile besinci sirada yer alir (Tablo 3). Son üç yilin ortalamasi dikkate alindiginda Ordu ilinin ulusal üretimdeki payi % 2’dir.
Table 3: In Turkey, the production amount and national production ratio of the first ten city in marine aquaculture in 2005 year.
Vona Koyu’nda 2000–2006 yillari arasinda yapilan toplam alabalik ve levrek üretiminde ortalama olarak 1025 ton/yil üretim yapilmistir. 2006 yilinda toplam üretimin 1200 tona ulastigi görülmektedir (Tarim Il Md., 2007). 2006 yilinda 2000 yilina göre üretimde yaklasik olarak % 61’lik bir artis kaydedilmistir (Sekil 2).
Figure 2: Aquaculture production according to years in Vona Bay.
Isletmeler, degisik boy ve agirliktaki levrek ve gökkusagi alabaligi yavrusunu piyasa kosullari ve fiyat durumuna göre çogunlukla il disinda bulunan birçok tesisten temin etmektedirler. Levrek genellikle Mugla (Bodrum)’dan, gökkusagi alabaligi ise Trabzon, Rize, Samsun, Ordu ve Kayseri’deki kuluçkahanelerden temin edilmektedir. 5–10 g agirligindaki levrekler Mayis-Haziran aylarinda kafeslere konmakta, 24–36 ay süresince yetistirildikten sonra 300– 550 g agirliga ulasinca pazara sunulmaktadir. Gökkusagi alabaligi ise, Kasim-Aralik aylarinda 25–250 g agirlikta kafeslere konulup 6 ay boyunca yetistirilmekte ve 400–800 g olunca satisa sunulmaktadir. Isletmelerin en çok harcama yaptigi balik yemlerinin büyük bir miktari Izmir’den çok az bir miktari da Sinop’tan temin edilmektedir.
Isletmelerde personel istihdamina bakildiginda, 6 su ürünleri mühendisi, 1 gida mühendisi, 5 idari personel ve 50 civarinda isçi personel çalismaktadir. Ilçede çalisir durumda bir adet su ürünleri gida paketleme ve dondurma fabrikasi bulunmaktadir. Islemelerde en fazla gider yem ve yavru balik temini için harcanmakta, daha sonra yakit ve isçi giderleri gelmektedir. Hastalik, dogal sartlar, pazarlama, güvenlik, deniz suyu sicakligi, parasal sorunlar, kredi faizleri ve bürokrasi de yetistiricilik faaliyetleri sirasinda isletmelerin en çok karsilastiklari problemlerdir.
Su ürünleri sektörü; su ürünleri avciligi ve su ürünleri yetistiriciligi ile birlikte, gida temini yani sira istihdam ve döviz girdisi saglamasi bakimindan ülkelerin kalkinma planlari çerçevesinde önemle ele aldiklari sektörlerdendir. Bu nedenle, sucul ekosistemleri ve su ürünleri kaynaklarini korumak, var olan kaynaklardan en iyi sekilde yararlanmak, kaynaklarin sürdürülebilir kullanimini saglamak, ülke ekonomisine olan katkiyi optimum düzeyde gerçeklestirmek, toplumun ucuz ve kaliteli gida ihtiyacini karsilamak su ürünleri sektörü içerisinde yer alan herkesin görevleri arasinda yer almalidir.
Ordu’da, su ürünleri üretimi son yillarda çok hizli ilerlemeler kaydetmistir, ancak mevcut potansiyelin yeteri kadar kullanildigi söylenemez. Kaynaklarin en iyi sekilde degerlendirilmesi halinde elde edilen balik üretimi 2–3 kat daha da arttirilabilir. Ordu, denizlerde su ürünleri yetistiriciliginde üretim miktari olarak Karadeniz’deki en büyük akuakültür merkezidir. Son yillardaki üretim degerlendirildiginde Türkiye üretimindeki payi % 2 civarindadir (TÜIK, 2005). Vona Koyu’nda 2006 yilinda toplam 1200 ton (566 ton gökkusagi alabaligi, 634 ton levrek) üretim gerçeklesmistir (Tarim Il Md., 2007). Buna göre, son alti yillik üretimde % 61’lik bir artis kaydedilmistir. Çipura ve istavrit deneme çalismalarinin iyi sonuçlar verdigi görülmektedir. Gelecek yillarda hem yeni türlerin üretimi hem de projesi tamamlanan yeni isletmelerin açilmasiyla Ordu ilinin Türkiye akuakültür üretimine ve ekonomisine kazandiracagi miktar daha da artacaktir. Vona Koyu’nda akuakültür çalismalarinin sürdürülebilir gelisimi için bazi önerileri söyle özetleyebiliriz.
• Su ürünleri yetistiriciliginde çevresel faktörlerin baliklar üzerine etkisi dogal ortamlara nazaran daha fazladir. Çevre faktörlerinin olumsuzlugu baliklarda çesitli hastaliklarin ortaya çikmasina neden olmaktadir. Özellikle, havuzlarin asiri derecede balik stoklamasi, kullanilan yem cinsi (özellikle isletmelerin kendi yaptigi yemler), yaz aylarinda su sicakliginin artmasi, buna bagli olarak havuzlarda çözünmüs oksijen miktarinin azalmasi, suda bakteriyel aktivitenin artmasi gibi nedenlerle balik ölümleri gözlenmektedir. Bu durumda yetistirilen alabaliklarin Haziran ayina kadar pazarlanma zorunlulugu vardir. Isletmelerde düzenli olarak analizler ve kontroller yapilmali, özellikle balik hastaliklari görüldügünde isletmelerin mutlaka birbirleriyle iletisim kurmalari gerekmektedir.
• Vona Koyu’ndaki kafeslerin kiyiya uzakligi ortalama 300 m civarindadir. Kapasite artirma çalismalarinda ve yeni projelerde mevzuata göre hareket edilmeli, kafes sistemleri kiyidan en az 1 deniz mili mesafede kurulmalidir.
• Balik üretiminin miktar ve çesit olarak arttirilmasi için üreticiye yönelik özendirme ve destek politikalari büyük önem tasimaktadir. Balik yetistiriciliginin gelistirilmesi için isletmelerin yapimi, modernizasyonu ve donatiminda maddi kaynak ve destek saglanmalidir.
• Su ürünleri tesislerinin kiralama islemleri ve ücret ayarlamasi üreticiler açisindan maddi ve manevi kayiplara neden olmaktadir. Su ürünleri projelerinin hayata geçmesi ve üretime baslayabilmesi için birçok bürokrasi engelini geçmek gerekmektedir. Bu da birçok yatirimciyi su ürünleri yetistiriciligi konusunda yatirim yapmaktan alikoymaktadir. Yeni projelerin üretime baslayabilmesi için, gerekli kolayliklar saglanarak, asiri bürokrasiden kaçinilmalidir.
• Kültür balikçiliginda en fazla gider yem ve yavru balik temininde görülmektedir. Yem fiyatlarinin yüksek olmasi üretimin gelismesini engellemekte, isletme masraflarini da arttirmaktadir. Bu konularda üreticilerin düsük faizli kredi ile desteklenmesi, yavru balik temini için kuluçkahanelerin ve yem fabrikalarinin kurulmasi özendirilmelidir.
• Pazarlama ve balik hastaliklari konusunda isletmeler daha bilimsel hareket etmeli, her isletmede konusunda uzman meslek gruplarina ait kisiler çalistirilmali, tüketicilere nitelikli balik sunumu için, isletmelerin etkin denetimi saglanmalidir.
• Vona Koyu’nda yetistiricilik yapan tesislerin büyük bir kismi aile isletmeciligi seklindedir. Isletmelerdeki üreticileri ve yardimci elemanlari balik yetistiriciligi, çevre bilinci ve özellikle sucul ekosistem ve kaynaklarin sürdürülebilir kullanimi konularinda bilgilendirmek ve verimliligi arttirmak için, üniversite ve ilgili kamu kuruluslarinin düzenleyecegi seminerlerle egitim destegi saglanmali, bilimsel arastirmalara önem verilmeli ve arastirmalara özel finans destek saglanmalidir.
• Yetistiriciler, su ürünleri avcilari gibi örgütlenerek kooperatiflesme yoluna gitmeli ve birlikte hareket etmelidirler.
• Ordu ili ve Persembe ilçesi hem dogal hem de kültür balikçiligi yönünden zengin bir potansiyele sahiptir. Akuakültür ürünlerinin islenmesi ve her mevsim bu ürünlere ulasilabilmesi için tesisler yapilmali, ürünlerin iç ve dis pazarda yeterli tanitimi yapilip, yetistiriciler bu pazarlarda korunmalidir.
• Hazirlanan yeni projelerde AB normlarina dikkat edilmeli, isletme personelleri bu konuda ilgili kamu kuruluslari tarafindan bilgilendirilmelidir.
