- (2010) Volume 4, Issue 2
Hamdi Aydin1*, Ferhat Çagiltay2
1Kocaeli Üniversitesi Gazanfer Bilge MYO, Karamürsel, Kocaeli
2Istanbul Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Laleli, Istanbul
Located at Eastern Black Sea Region of Turkey, in Gümüşhane province, aquaculture produc-tion has devoloped rapidly in recent years. It was recorded as 50 tons in 1996, the level of trout production in Gümüşhane provincie has already reached at 120 tons in 1997, 309 tons in 2004, 365 tons in 2005, 552 tons in 2006, 730 tons in 2007 and 1681 tons in 2008 respectively. This study was carried out to reveal the general situation of aquaculture, problems and its future in Gümüşhane province.
Aquaculture, Environmental conditions, Gümüshane province
Kültür balikçiligi dünyada en hizli gelisen gida sektörüdür. Dünya toplam su ürünleri üre-timi 2006 yilinda yaklasik 143.6 milyon ton olup, bunun 51.6 milyon tonu kültür balikçiligindan saglanmistir (FAO, 2007). Arastirmacilar, avcilik yolu ile balik üretiminin % 1-2 den daha fazla yillik artis göstermeyecegi, hatta fiziksel ve bi-yolojik kapasite, giderek bozulan çevre sartlari ve avlanma giderlerindeki artislar nedeniyle gittikçe azalacagi, kültür balikçiliginin ise geleneksel balikçiliktaki bu azalmayi telafi edebilecegini il-eri sürmüslerdir. Bu nedenle, artan su ürünleri talebinin karsilanmasinda kültür balikçiligina olan ihtiyaç her geçen gün daha da artmaktadir (Muir ve Beveridge, 1994, Özdemir ve Dirican, 2006).
Ülkemiz cografi konumu itibari ile su ürünleri avciligi ve üretimi yönünden dünyanin sansli ülkeleri arasindadir. Üç tarafimiz denizlerle çevrili olup, pek çok sicak ve soguk su baliginin üretilebilecegi su kaynaklarina sahiptir. Yapilan arastirmalara göre ülkemiz iç su kaynaklarinin yilda 1 milyon ton civarinda su ürünleri üretimi potansiyeli oldugu bildirilmistir (Çelikkale ve ark. 1999). Günümüzde ise bu kaynaklardan an-cak 102.354 ton (43.321 ton avcilik, 59.033 ton kültür baliklari üretimi) ürün elde edilmektedir (TUIK, 2007).
Ülkemizde 2007 yili toplam su ürünleri üre-timi 772.325 ton olup, bunun 139.873 tonu yetistiricilikten saglanmistir. 2007 yilinda yetistiricilik üretiminin miktar olarak %42’si içsularda, %58’i ise denizlerde gerçek-lestirilmistir. Bir önceki yila göre 2007 yilinda, denizlerde yapilan yetistiricilik üretimi %11.9 oraninda, içsulardaki yetistiricilik üretimi % 4 oraninda artmistir. Yetistirilen en önemli türler içsularda %41,8 ile alabalik (Oncorhynchus mykiss), denizlerde %30 ile levrek (Dicen-trarchus labrax) ve %24 ile çipura (Sparus au-rata) dir (TUIK, 2007).
Ülkemizde kültür balikçiliginin gelismesine paralel olarak Gümüshane ilinde de kültür balikçiligi çalismalari 1980’li yillarda baslamis ve son yilarda hizli bir gelisme kaydetmistir. Bu arastirmada, Gümüshane ilindeki kültür balikçiliginin mevcut durumu, potansiyeli ve bu potansiyelin degerlendirme olanaklarinin ortaya konulmasi amaçlanmistir.
Gümüshane ili balikçiliga elverisli su kay-naklari açisindan oldukça zengindir. Ilde temelde iki tane akarsu vardir. Bunlar Kelkit Çayi ve Har-sit Çayi’dir ve bu çaylara bagli küçük dere ve kaynak sulari özellikleri itibariyla küçük aile is-letmesi, yumurta ve yavru balik üretimine elver-islidir. Derelerin hemen hemen hepsinde alabalik tabii olarak yasamaktadir. Ilde 1980 yilinda sadece bir adet alabalik üretim tesisi bulunmasina ragmen (Kurtoglu ve Çakmak, 2007) 2008 yili kayitlarina göre Gümüshane ve ilçelerinde projesi onaylanmis 30 alabalik isletmesi mevcuttur. Gümüshane merkeze bagli 4, Torul’da 6, Kel-kit’te 5, Siran’da 3 ve Kürtün’de 1 alabalik üre-timi yapan isletme bulunmakta ve bu isletmelerin proje kapasiteleri toplami 231 ton/yil’dir. Ayrica Harsit Çayi üzerinde DSI Genel Müdürlügünce Kürtün Baraji ve Torul baraji olmak üzere iki adet baraj insa edilmistir. Kürtün Baraji’nda su tutulmaya baslanilmasinin ardindan baraj üz-erinde kafeslerde alabalik büyütülmeye baslan-mis ve bunda büyük basari elde edilmistir. Baraj göllerinde, barajin genel amacini etkilemeyecek ve DSI’nin uygun gördügü düzeyde balikçiliga izin verilmektedir. Kürtün baraj gölü’nde de kültür balikçiligina tahsis edilen % 3 lük oran 45.000 m2’lik bir alana karsilik gelmektedir. 31.12.2008 tarihine kadar Kürtün Baraj Gölü’nde kültür balikçiligi için ruhsat alan isletme sayisi 11 adettir ve bu isletmelerin proje kapasiteleri to-plami 2658 ton/yil’dir. Ilde 12.01.2009 tarihi iti-bariyle projesi onaylanmis 30 isletmenin tama-minin kapasitesi 2889 ton/yil’dir (Anonim 2009) ve bi isletmelerin 2008 yili üretim miktarlari to-plami 1681 ton’dur ( Tablo 1).
Tablo 1. Gümüshane ilindeki alabalik üretim tesisleri, kapasiteleri ve üretim miktarlari (2008 yili)
Table 1. Rainbow trout production regions, capacities and estimated production capacities (2008) in Gumushane
Sekil.1. Gümüshane’de yillara göre alabalik üretimi.
Figure 1. As years rainbow trout production in Gumushane
Torul Baraj Gölü’nde ise kültür balikçiligina tahsis edilecek alan yaklasik 60.000m2 dir. Her iki baraj gölünde balikçiliga tahsis edilen alanlarda ve Gümüshane’deki diger isletmelerde uzun vadede yilda en az 10 bin ton kadar alabalik büyütülebilecegi tahmin edilmektedir. Yapilacak bu üretim ile de yöre insanina ekonomik açidan önemli katki saglayacagi kesindir.
Kürtün Baraj Gölü suyu fiziksel ve kimyasal özellikleri açisindan kafeslerde alabalik üretimi için oldukça uygundur. Yöredeki balik üreticileri, Torul Baraj Gölü’nde su tutulmaya basladiktan sonra, Kürtün Baraj Gölü su kalitesinin daha da arttigini bildirmislerdir. Üreticiler, Torul Baraj Gölü’nde su tutulmadan önce Kürtün Baraj Gölü’nde yaz aylarinda su sicakliginin zaman zaman 25 oC ye kadar yükseldigi, kisin ise 1,5 oC ye kadar düstügünü, Torul Baraj Gölü’nde su tu-tulduktan sonra Kürtün Baraj Gölü suyunun ka-litesinin arttigini ve yaz aylarinda su sicakliginin eskisi kadar yükselmeyip, kisin ise eskisi kadar sogumadigini belirtmislerdir.
Ildeki göletlerin baliklandirma çalismalari da devam etmektedir. Gümüshane Il Tarim Müdür-lügü’nün kayitlarina göre il genelindeki göletlere simdiye kadar 500.000 adet aynali sazan (Cypri-nus carpio) yavrusu birakilmistir. Yine Köse Baraji tamamlanma asamasindadir ve Kelkit ilçesinde yapimina baslanacak Sadak Baraji in-saatlarinin tamamlanmasiyla bu alanlarda ala-balik ve sazan üretimi yapilabilecektir.
Gümüshane ilindeki kültür balikçiligi çalisma-larina baktigimizda, 1994 yilinda 15 ton olan üre-timin, yillara bagli olarak hizli bir artis kaydederek 2007 yilinda 730 tona ulasmistir (Se-kil 1). Istatistik verilere yansimayan rakamlara göre 2008 yilinda da büyük bir artis göstererek 1681 tona ulastigi bildirilmistir (Anonim 2008). Ancak Gümüshane’nin kültür baliklari üretimi açisindan sahip oldugu potansiyel göz önüne alindiginda bu oranin çok düsük oldugunu söylemek yanlis olmaz. Mevcut ve insa halindeki barajlar, göletler ve 50’ye yakin akarsu ve dere suyuna sahip olan Gümüshane ilinde bu potansi-yel iyi degerlendirildigi takdirde hali hazirda yapilan üretimin çok daha fazlasini üretmek mümkün olacaktir.
Yapimi tamamlanarak su tutma islemi gerçek-lestirilen Torul Baraj Gölü’nde, balik üretimi yapilmasi için gerekli çalismalara baslanmistir. Torul Baraj Gölü’nde de ag kafeslerde üretim yapmak isteyen yüzlerce kisi veya firma Gümüshane Tarim Il Müdürlügü’ne müracaatta bulunmuslardir. Barajin, DSI Genel Müdür-lügünün teknik çalismalarinin tamamlanmasinin ardindan su ürünleri yetistiriciligine açilmasi bek-lenmektedir. Baraj gölünün su ürünleri yetistiriciligine açilmasiyla il genelindeki ag kafes isletmeleri sayisi hizla artacaktir. Burada üretimin gerçeklesebilmesi için tahminlere göre yaklasik 40 milyon adet yavru baliga ihtiyaç du-yulacaktir. Bu nedenle ileriki yillarda ihtiyaç du-yulacak yavru baliklarin üretimi için kuluçkahane tesisleri kurulmasi ile yavru balik ihtiyaci karsi-layacagi gibi yeni istihdam alani olusturacaktir. Buna paralel olarak üretim kapasitesi artacagin-dan, ilimizde balik isleme tesisinin kurulmasi ürünün pazar degerini artiracagi gibi ihracat yapma imkâni da saglayacaktir.
Siran ilçesi sinirlari içerisinde bulunan Tomara Selalesi suyu, fiziksel ve kimyasal özel-likleri ve debisi yönünden alabalik yumurta ve yavru üretimi için oldukça uygundur.. Yaklasik 4-5m3/sn su debisi olan bu su kaynagi üzerinde kurulabilecek bir üretim tesisi sayesinde Gümüshane ili ve civar illerin yumurta ve yavru balik ihtiyacinin tamami karsilanabilir.
Yukarida da görüldügü gibi Gümüshane ilinde alabalik üretimi son yillarda hizli bir gelisme göstermistir. Projesi onaylanmis 30 adet, yapim asamasinda 2 adet olmak üzere toplam 32 adet alabalik isletmesi mevcuttur. Projesi onaylanmis mevcut tesislerin üretim kapasiteleri 2.889 ton/yildir ve bu tesislerin 2008 yili toplam üretim miktarlari 1681 ton olarak gerçeklesmistir. Ancak tüm tesisler tam kapasiteyle üretim yaptiginda ve Torul Baraj Gölü de balikçiliga açildiginda, Gümüshane ili ülkemizde en fazla alabalik üre-timi yapilan iller arasina girecektir
Gümüshane ilindeki akarsu ve kaynak sulari debi olarak çok yüksek degerlere sahip olmasalar bile diger özellikleri ile alabalik üretimi için çok uygun kriterlere sahiptirler. Özellikle kaynak su-larinin sicakliginin yumurta ve yavru balik üre-timi için uygunlugu ve debilerinin yil boyunca fazla degismemesi bu kriterlerin basinda gel-mektedir. En büyük olumsuzluk su sicaklik de-gerlerinin düsük olmasi nedeniyle baliklarin satis boyuna ulasma süresinin uzamasidir.
Ülkemizdeki diger akarsular ve çaylarinda oldugu gibi Harsit Çayi geçtigi yerlesim alanlarinin atik maddelerinin tehdidi altindadir. Çünkü Gümüshane ve Torul’un bütün kanalizas-yon ve evsel atiklari hiçbir aritima tabi tutulma-dan Harsit Çayi’na verilmektedir. Her geçen yil artan bu kirliligin önüne geçilmedigi takdirde, ileriki yillarda Kürtün ve Torul Baraj Göller-indeki kültür balikçiligini tehdit edecek en büyük tehlike olacaktir.
2005 yilina kadar Gümüshane ilinde alabalik üretimi yapan isletmeler genelde düsük kapasiteli isletmeler olduklarindan, ürettikleri ürünleri pazarlamada herhangi bir sikinti çekmemislerdir. 1985 yilina kadar Gümüshane ilinde sadece bir adet alabalik tesisi var iken, daha sonra tesislerin sayisi hizla artmaya baslamis ve günümüzde bu sayi 29 olmustur. Kürtün Baraj Gölünde kurulan isletmelerin disindaki üreticiler üretim kapasitel-eri genelde düsük oldugundan, ürünlerini pazar-lamada simdiye kadar herhangi bir sikintiyla kar-silasmamislardir. Ancak Kürtün Baraj Gölü’nde üretim yapan isletmelerin kapasiteleri yüksek oldugundan ürettikleri baliklari bölgede pazar-lama sikintisi çekmektedirler. Ankara ve Istanbul gibi büyük illere pazarlama imkânlari arayan bu isletmeler, ülkemizdeki diger büyük üreticilerle rekabete girerek baliklarini daha düsük fiyata satmak zorunda kalmaktadirlar. Torul Baraj Gölü’nün de balikçiliga açilmasiyla birlikte üre-tim daha da artacagindan üretilen baliklarin yük-sek fiyatlarla pazarlanmasinda ayni sikinti çekile-cegi tahmin edilmektedir.
Sanayi ve Ticaret Bakanligi, Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Gelistirme ve Destekleme Idaresi Baskanligi (KOSGEB)’nin 2002 yilinda yaptigi sayimlara göre Gümüshane ilinde tarim ve hay-vancilik potansiyeli çok yüksek degildir. 10+ is-gücü çalistiran isyeri sayisi 43’tür ve Gümüshane’de ancak küçük üretime yönelik yatirimlarin avantajli olabilecegi bildirilmektedir (Özkan, 2008). Gerçektende ilimizde Kürtün ve Torul Baraj Göllerindeki sularda, kapasitesi çok yüksek olan tesislerin kurulmasi elverisli degildir. Mevcut sularin üzerinde küçük aile is-letmelerinin kurulmasi daha karli olacaktir.
Gümüshane ilinde kültür balikçiliginin gel-istirilmesi için asagidaki hususlarin dikkate alin-masinda fayda vardir.
Yukarida da belirtildigi gibi Gümüshane’de kültür balikçiligi yapilabilecek çok sayida dere ve kaynak sulari mevcuttur. Ilde alabalik ve sazan üretimi yapilabilecek su kaynaklarinin tespit edilip üreticilerin buralarda üretim yapmalari için yönlendirilmeleri gerekir. Bölgede faaliyet gösteren isletme sayisi bu kaynaklara göre oldukça azdir. Bu kaynaklarin geregi gibi deger-lendirilebilmesi için halkin bu yönde bilin-çlendirilmesi ve tesvik edilmesi gerekmektedir. Bunun yapilmasiyla Gümüshane’nin var olan an-cak kullanilmayan bu potansiyeli harekete geçe-cek, bölge insanlarinin geliri artacak dolayisiyla köyden kente düzensiz göç bir nebze de olsa azaltilacaktir.
Gümüshane ilindeki tüm akarsu ve derelerin kirlilik düzeyleri her geçen gün artmaktadir. Bu sularin geçtikleri yerlerdeki yerlesim alanlari, evsel atiklarini aritmadan bu sulara birakmakta, hatta bazi büyük yerlesim alanlarindaki çöplerin büyük bir bölümü de direkt olarak bu sulara atil-maktadir. Bunun önüne geçilmedigi takdirde bu sularda dogal olarak bulunan baliklar tamamen yok olacaktir ve bu sular üzerinde kurulan balik üretim tesislerini de olumsuz yönde etkileyecegi kesindir.
Gümüshane ilinde kültür balikçiliginin en fazla yapildigi Kürtün Baraj Gölü’nün tasima ka-pasitesinin üstünde balik tesisi kurulmasina izin verilmemeli ve önümüzdeki günlerde balikçiliga açilacak olan Torul Baraj Gölü’nde de üreticilere izin verilirken barajin tasima kapasitesi dikkate alinmalidir.
Yukarida bahsedilen Tomara Selalesi suyu miktari ve diger özellikleri açisindan alabalik yumurta ve yavru ürerimi için çok uygun ol-masina ragmen yakininda tesis kurulabilecek uy-gun bir arazinin bulunmamasi ve yine bu böl-genin sit alani olarak ilan edilmesi nedeniyle simdiye kadar burada üretim yapmak için ciddi bir girisim olmamistir. Bu kaynaga yakin uygun bir alanda üretim tesisi kurulmasi halinde ciddi oranda üretim yapilabilecektir.
Ülkemizde kültür balikçiliginin gelisimine paralel olarak balik yemi fabrikalarinin sayisi ve üretilen yemlerin kaliteleri de buna paralel olarak gelismistir. Kültür balikçiliginda maliyeti et-kileyen en büyük faktör yem giderleridir. Gümüshane’nin kaliteli yem üretimi yapan fabri-kalara uzak olmasi zaten çok pahali olan yem fi-yatlari üzerine ayrica bir de nakliye giderleri ek-lenmekte ve buradaki üreticilere daha da pahaliya mal olmaktadir. Bu bölgedeki balikçilarin ör-gütlenerek kooperatiflesme veya bir dernek altinda toplu hareket ederek hem ucuz hammadde temini yapabilir, hem de ürettikleri ürünleri daha iyi sartlarda satisa sunabilirler.
Gümüshane, ülkemizin turizm açisindan her geçen yil önem kazanmaya baslayan illerin-dendir. Dogal zenginlikleriyle pek çok alternatif turizm çesidine hitap etme özelligine sahip Gümüshane’de dagcilik, magara ve yayla turizmi, treking, av turizmi, kis sporlari gibi pek çok ak-tivite yapmak mümkündür. Il sinirlari içerisinde bulunan göletler, dere ve kaynak sularinda dogal olarak bulunan baliklarin çogalmalarina imkan saglayip, belli bir plan dâhilinde sportif avcilik faaliyetlerinin yürütülmesi turizmi canlandiracak ve bölgeye ekonomik girdi saglayacaktir.
Bu bölgedeki üreticilere verilen teknik hiz-metlerin daha da arttirilmasi gerekir. Özellikle hastalik olaylarinda en kisa sürede dogru teshisle-rin yapilip, gerekli önlemlerin alinabilmesi için üreticilere destek olunmalidir. Üreticiler hastalik problemleriyle karsilastiklari zaman nereye bas-vurabileceklerini bilememekte ve gelisigüzel ve-ya baskalarindan duyduklari yöntemlerle hastali-gi önlemeye çalismaktadirlar. Bu nedenle bölge-deki üreticilere zaman zaman üretim, hastalik ve tedavi uygulamalari hakkinda zaman zaman se-minerler verilerek bilinçlendirilmelidir.
Daha önce de belirttigimiz gibi su ürünleri sektörü tüm dünyada hizla gelisen bir sektördür. Birçok ülkenin ekonomisinde de önemli bir paya sahiptir. Bu ülkeler mevcut kaynaklarini en iyi bir sekilde degerlendirerek bu alanda söz sahibi olmuslardir. Ülkemiz ise cografi konumu ile dünyanin pek çok ülkesinden daha sansli durum-da iken, maalesef bu alandaki çalismalar çok ya-vastir. Hele ülkemiz bazinda Gümüshane’nin de su ürünleri üretimi açisindan diger illerimize göre çok daha elverisli oldugunu söylemek yanlis ol-maz. Bu potansiyelin maksimum düzeyde deger-lendirilmesi bölge ve ülke ekonomisine önemli katkilar saglayacaktir.
