- (2007) Volume 1, Issue 2
Mahmut Yılmaz1*, Savaş Yılmaz2, Derya Bostancı3, Nazmi Polat2 ve Okan Yazıcıoğlu1
1Ahi Evran Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, 40040, Kırşehir
2Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, 55139, Samsun
3Ordu Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, ORDU
In this study, 173 stomach contents of prussian carp were examined and they have been caught during period of January, 2000- September, 2003 from Bafra Fish Lakes via a number of alternative nets and tackles. Organisms, obtained after analysing the digestive system contents the prussian carp patterns, were examined using method of Geometric Index of Importances (GII). Some of the plant food items which are dominant in the stomach contetns of prussian Carp are Navicula, Amphora and Cymbella. Animal food items are Daphnia, Bosmina and Copepda members. Consequently, 47 food items (38 organisms were plants and 9 were animals) were found in the digestive system contents of the Prussian carp. As a result of Geometric Index of Importance, prussian carp is omnivorous.
Keywords
Bafra Fish Lakes, Digestive System Contents, Prussian Carp (Carassius gibelio Bloch, 1782), Geometric Index of Importance (GII).
Giri?
?nsan nüfusunun sürekli artmas?, bilinçli beslenmenin yayg?nla?mas? ve kara hayvanlar? üretimini art?rman?n s?n?rl? olmas? nedeniyle besin de?eri yüksek, kolay hazmedilen ve yüksek de?erde protein ihtiva eden su ürünlerinin tüketilmesi ihtiyac? duyulmu?tur. Bu nedenle birçok ülke, sahip olduklar? tabii kaynaklardan avc?l?k yolu ile sa?lad?klar? üretimi yeni teknik ve metotlar geli?tirerek artt?rma yoluna gitmi?tir.
Birçok ülke artan hayvansal besin ihtiyac?n? kar??layabilmek için bu alanda büyük çal??malar yapmakta; kendi ?artlar?na uygun tür ve zemin üzerinde üretim metotlar?n? geli?tirmekte ve yayg?nla?t?rmak için yo?un bir ara?t?rma ve uygulama çabas? içindedir (Alpbaz ve Ho?sucu, 1996).
Dünyada ki?i ba??na tüketilen bal?k miktar? ortalama 11-12 kg’d?r. Bu oran baz? ülkelerde, özellikle bal?kç?l???n geli?ti?i ülkelerde 50 - 70 kg’a kadar ç?kmaktad?r. Ülkemiz k?rsal kesiminde son y?llara kadar bitkisel ve kara hayvanlar? üretimi yap?lm?? ancak halk?m?z?n su ürünlerine kar?? e?ilimi az oldu?undan, bal?k yeti?tiricili?i üzerinde fazlaca durulmam??t?r. Bu nedenle üç taraf? denizlerle çevrili, geni? bir göl ve akarsu potansiyeline sahip olan ülkemizde ise ki?i ba??na dü?en y?ll?k bal?k tüketimi 6-7 kg’d?r (Alpbaz ve Ho?sucu, 1996).
?nsanlar taraf?ndan tüketilen bal?k miktarlar?n?n gün geçtikçe art?? göstermesi, bal?kç?l???n daha da geli?mesini sa?lam??t?r. Ancak bu geli?me halen ülkemizde gerekli ilgiyi görmemi?tir. Bal?k üretiminin art?r?lmas?; yeti?tirilecek bal???n beslenme ?eklinin bilinmesi ile sa?lanabilir. Bunun için de bal???n sindirim sistemi içeri?inin incelenmesi gerekmektedir. Sadece sindirim sistemi içeri?i ile kal?nmay?p ayn? zamanda ortamdaki besin çe?itlerinin de incelenmesi gerekir. Böylece bal???n beslenmesi hakk?nda gerekli bilgiler elde edilmi? olacakt?r.
Elde edilen verilerden yola ç?karak (yeti?tirilecek olan bal???n hangi besinleri tercih etti?i tespit edilerek) ortamda o besin çe?itlerinden yeterince bulunmas? sa?lanmal?d?r. Bu ?ekilde ekonomik önemi olan bal?klar?n k?sa sürede daha fazla yeti?tirilme imkân? ortaya ç?kacakt?r. Bu da ülke ekonomisine ve de üreticilere maddi kazançlar sa?layacakt?r.
Akarsu ve göllerdeki bal?k potansiyeli, ortam ?artlar? ile yak?ndan ili?kilidir. Bu ?artlar aras?nda hiç ?üphesiz, ortam?n besleyicilik kapasitesi en önemli olan?d?r. Ekonomik önemi olan ve tüketilmeleri gayet kolay olan bal?klar?n, protein ve vitamin de?erlerini koruyabilmeleri için düzenli bir beslenme peryoduna sahip olmalar? gerekir. Bal?klar?n bulunduklar? ortamdan ald?klar? besinin niteli?i ve niceli?i, bal?k ile ortam aras?ndaki ili?kinin bir sonucu olmakta ve bu sonucun anla??labilmesi için de sindirim sistemi içeri?i analizinin yap?lmas? gerekmektedir (Ekingen, 1978).
Bal?klar?n sindirim sistemi veya sindirim sistemi içeri?i ile ilgili çok say?da ara?t?rma yap?lm??t?r (Tanyolaç ve Karabatak, 1974; Özdemir, 1983 ve 1985; Ekingen, 1983; ?en, 1982, 1987; Y?lmaz, 1993; Av?ar, 1994; Polat ve Y?lmaz, 1996, 1999; Polat ve K?r, 1996; Pala ve ark., 2003; ?en ve Özdemir, 1986; ?en ve ark., 2001).
Havuz bal??? olarak bilinen bu tür; gerek vücut ?ekli, gerekse dorsal ve anal yüzgeçlerin 3. basit ???n?n?n testere di?li olmas? nedeniyle Cyprinus carpio’ya benzerlik göstermektedir. Ancak, a??zda b?y?k olmamas?, farinks di?lerinin tek s?ral? olmas?yla sazandan kolayca ay?rt edilir. Sazanlar gibi, durgun sularda ve küçük göletlerde ya?arlar. Bitkilerin yo?un oldu?u k?y?lar? tercih ederler. So?uk zamanlarda yumu?ak çamura gömülerek k??? geçirirler. Ba?l?ca besinlerini; bitkiler, may?s böcekleri, dipter larvalar? ile küçük zooplanktoniik organizmalar olu?turmaktad?r. May?s – Haziran aylar?nda üreme faaliyetini gerçekle?tirirler (?ekil 1) (Geldiay ve Bal?k, 1996).
?ekil 1. Havuz Bal??? (Carassius gibelio Bloch,1872)
Figure 1. Goldfish (Carassius gibelio Bloch, 1872)
Ülkemizde son zamanlarda geli?meye ba?lam?? olan bal?k yeti?tiricili?i çal??malar?nda önemli bir konu olan bal?klar?n beslendi?i organizmalar hakk?nda yap?lan ara?t?rmalar yeterli de?ildir. Bafra Bal?k Gölleri (Tatl? Göl ve G?c? Gölü)’nde ya?ayan havuz bal???n?n besin çe?itleri hakk?nda çal??malara rastlan?lamamas? bu ara?t?rman?n tercih sebebi olmu?tur. Bu konudaki eksikli?i gidermek, ekonomik öneminden dolay? havuz bal???n?n beslendi?i organizmalar hakk?nda yeterli bilgileri elde etmek, bu bal?klar?n besin çe?itlerini, herhangi bir besin seçicili?i olup olmad???n? tespit etmek amac?yla bu çal??ma yap?lm??t?r.
Materyal ve Method
Havuz bal???na ait örnekler Bafra Bal?k Gölleri’nden Ocak 2000 – Eylül 2003 tarihleri aras?nda 173 adet örnek al?nm??t?r (?ekil 1). Örnek al?m?; göllerin de?i?ik bölgelerinden ayl?k peryotlar halinde yap?lm??t?r. Bu süreler içinde termometre ile ölçülen göl suyu s?cakl???n?n y?ll?k de?i?imi ?ekil 2’de verilmi?tir. Örnek al?m? için 18x18, 22x22, 32x32 ve 45x45 mm. göz aral?kl? fanyal? a?lar, pinterler ve çe?itli oltalar kullan?lm??t?r. A?lar ve pinterler ak?am at?l?p, ertesi sabah toplanm??t?r. A?lardan al?nan bal?klar hemen öldürülerek sindirim faaliyetlerinin devam? engellenmi?tir.
?ekil 2. Bafra Bal?k Gölleri su s?cakl???n?n (oC)ayl?k de?i?imi
Figure 2. Monthly water temperature (oC) changing in Bafra fish lakes
Mide ?çeri?ini Belirlemede Kullan?lan Metotlar: Bafra Bal?k Gölleri’nden yakalanan örnekler, Ondokuz May?s Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü Hidrobiyoloji Ara?t?rma Laboratuvar?’na getirilerek gerekli ölçümleri yap?lm??t?r. Çal??mam?z?n esas bölümünü te?kil eden sindirim sistemi, yemek borusundan anüse kadar olan k?s?m, makasla kesilerek uygun büyüklükteki tülbentlere sar?l?p etiketlendikten sonra içinde %5’lik formol bulunan kavanozlarda korunmu?tur (Spataru ve Gophen, 1986).
Ekingen (1978)’in kulland??? metot takip edilerek; sindirim sistemi içeri?i incelenmi?tir.
Say?m s?ras?nda tür seviyesine inilemedi?inden de?erlendirmeler, cins düzeyinde Lagler (1956)’in belirtti?i formüller yard?m?yla hesaplanm??t?r.
Bal?klar?n besin çe?itlerinin hesaplanmas?nda kullan?lan ve daha güvenilir oldu?u tahmin edilen ba?ka bir metot ise Geometrik Önem ?ndeksi (Geometric Index of Importance) olan GII’dir. Bu metotta da sindirim sistemi içeri?i analizi ile elde edilen sonuçlardan say?sal yüzde, bulunu? frekans? yüzdesi ve sindirim sistemi içeri?i hacmi kullan?lmaktad?r. Bu de?erler her bir kategori için ayr? ayr? de?erlendirmelerden geçirilerek bal?klar?n besin çe?itleri hakk?nda bilgiler elde edilebilmektedir. Ayr?ca bu verilerin de kullan?labilece?i bir indeksin uygulanmas? çal??man?n güvenirlili?ini artt?racakt?r. Çünkü indekste vektör geometrisine dayanan ve çe?itli say? ve tipte yüzde kompozisyonlar kullan?lmaktad?r. Bunun için de grafiklerle gösterim ve yorum için metot sunulmu?tur. Bu metotta besin bollu?u yani say?sal yüzde, bulunu? frekans? yüzdesi ile sindirim sistemi içeri?i hacmi kullan?labilmektedir.
GII de?erini elde etmek için Assis (1996)’in formülleri kullan?lm??t?r. Bu;
formülüdür. Bu formül genelle?tirildi?inde
GII= Geometrik Önem ?ndeksi
Vi= Besin çe?idinin say?sal yüzdesi
Vj= Besin çe?idinin bulunu? frekans? yüzdesi
Vk= Mide muhteviyat? hacmi
n= Kullan?lan kategori say?s?
Arazinin Tan?m?:
Bafra Bal?k Gölleri (41º 36’ K - 36º 04’ D) K?z?l?rmak Deltas?’n?n do?usundaki sulak alan bölgesinin tamam?n? kapsar ve yüzey alanlar? s?ras?na göre, Bal?k (1389 ha), Cernek (589 ha), Liman (322 ha), Uzun (293 ha), G?c? (125 ha) ve Tatl? (52 ha) Gölleri’nden olu?ur (?ekil 3). Toplam 2448 hektarl?k alan? kaplayan göller, Samsun iline ba?l? Bafra ilçesinin do?usunda, ilçe merkezine yakla??k 10 km uzakl?ktad?r. Planktonca çok zengin olan bu gölün en derin yeri, yüksek su seviyesinde 3 m, ortalama derinli?i ise 1.5 m’dir.
?ekil 3. Bafra Bal?k Gölleri haritas?
Figure 3. The map of the Bafra fish lakes
Bal?k, Uzun, G?c? ve Tatl? Gölleri aras?nda do?al ve suni kanallarla sürekli ba?lant? bulunmaktad?r. Cernek ve Bal?k Lagünleri aras?nda da bir ba?lant? vard?r, ancak bu yaz aylar?nda kurumaktad?r. Uzun Gölü’nün güneydo?u kö?esinde denizle tek do?al ba?lant?, Uzun ve Bal?k Gölleri’nin kuzey kö?esinde yapay kanal olmak üzere göllerin denizle ba?lant?s?n? sa?layan kanallar bulunmaktad?r (TKB, 1997).
Bafra Bal?k Göllerinde derinlik az oldu?u için s?cakl?k ve oksijen bak?m?ndan bir tabakala?ma olmamaktad?r. Bu göllerde bol olan fitoplankton ve di?er sucul bitkilerin fotosentezi sonucunda ortama verilen oksijen, gölün bütün derinliklerinde çözünmü? oksijen miktar?n? artt?rmaktad?r. Göl suyu 7.2-9.2 aras?nda de?i?en pH de?erleri ile bazik özelliktedir. Te?his edilen taksonlar bu göllerin ileri derecede ötrof oldu?unu belirtmektedir (Gönülol ve Çomak, 1992).
Bulgular ve Tart??ma
Organizmalar?n Mevsimlik Da??l?mlar?:
Tablo 1 incelendi?inde, besin çe?idi bak?m?ndan 41 organizma çe?idi ile ?lkbahar mevsimi ba?ta gelmektedir. Bunu s?ras?yla 39 organizma çe?idi ile Yaz ve Sonbahar mevsimi, 27 organizma çe?idi ile K?? mevsimi izlemektedir.
Tablo 1. Carassius gibellio’un mevsimlik ve y?ll?k GII de?erleri
Table 1. The seasonal and annual GII valueas of Carassius gibellio
Organizmalar?n Mevsimlik GII Ortalamalar?:
Tablo 1 incelendi?inde mevsimlik olarak gözlenen GII de?erleri ?u ?ekildedir: ?lkbahar mevsiminde; Navicula 59,86; Copepoda 54,33; Amphora 39,63; Gyrosigma 33,51; Diatoma 9,68; Cosmarium 5,5; Euglena 2,77; Botryococcus 2,77; Fragillaria 2,72; Bal?k pulu 2,71; Yaz mevsiminde; Navicula 47,52; Amphora 46,28; Cymbella 45,46; Fragillaria 22,58; Phacus 16,76; Euastrum 8,11; ve 5,08 ile Cyclops, Melosira, Staurastrum, Surirella; Sonbahar mevsiminde; Copepoda 61,14; Navicula 47,56; Amphora 30,61; Pinnularia 15,72; Geminella 6,71; Gonium 4,2; Ankistrodesmus 3,79; Rhoicosphenia 3,79; Euglena 3,77; Bal?k pulu 3,77; K?? mevsiminde ise Copepoda 70,17; Navicula 45,61; Scenedesmus 26,46; Cymbella 14,64; Melosira 11,02; Rotifera 4,34; Botryococcus 4,09; Gomphonema 4,06 olarak hesaplanm??t?r.
Organizmalar?n Y?ll?k GII Ortalamalar?:
Tablo 1 incelendi?inde organizmalar?n y?ll?k olarak hesaplanan GII de?erleri s?ras? ile ?öyledir. Navicula 51,8; Copepoda 51,15; Bosmina 36,85; Amphora 34,73; Cymbella 33,88; Scenedesmus 30,63; Oedogonium 29,06; Pinnularia 28,91; Cocconeis 27,69; Synedra 25,58; Cyclotella 24,19; Ankistrodesmus 23,44; Nitzschia 23,4; Daphnia 23,32; Gyrosigma 18,8; Surirella 16,68; Euastrum 15,9; Cladophora 15,69; Cosmarium 13,25; Oscillatoria 13,08; Botryococcus 12,69; Rotifera 11,45; Gomphonema 10,29; Fragillaria 9,94; Rhoicosphenia 9,82; Microcystis 8,59; Staurastrum 8,47; Merismopedia 8,19; Diatoma 7,84; Licmophora 7,36; Melosira 7,27; Stephanodiscus 6,54; Phacus 5,4; Asterionella 5,38; Geminella 5,38; Pediastrum 5,38; Cymatopleura 4,9; Keratella 4,8; Euglena 3,1; Zygnema 3,04; Gammarus 3,01; Closterium 2,5; Cyclops 2,47; bal?k pulu 2,47; Anabaena 1,9; Vorticella 1,9; Gonium 1,89 olarak hesaplanm??t?r.
Havuz Bal???n?n Mevsimlere Göre Sindirim Sistemi Hacmi Oran?:
?ekil 4 incelendi?inde havuz bal???n?n mevsimsel sindirim sisteminde bulunan toplam besin çe?itlerinin hacimsel olarak oran?; en yüksek de?eri 3,78 cm3 ile Yaz mevsiminde gözlenmi?tir. Bunu s?ras?yla 2,31 ile ?lkbahar mevsimi, 1,49 ile Sonbahar mevsimi ve 1,07 ile K?? mevsimi izlemektedir.
?ekil 4. Carassius gibellio’un mevsimlere göre sindirim sistemi doluluk hacmi
Figure 4. The digestive system occupancy rate of Carassius gibellio
?ekil 5. Carassius gibellio’nun y?ll?k GII de?erleri
Figure 5. The annual GII values of Carassius gibellio
Havuz Bal???n?n Daimi Besin Çe?itleri:
Tablo 1 incelendi?inde havuz bal???n?n daimi besinlerinin: Amphora, Botryococcus, Bosmina, Cladophora, Cocconeis, Copepoda, Cosmarium, Cymbella, Daphnia, Gomphonema, Gyrosigma, Keratella, Melosira, Navicula, Nitzschia, Oedogonium, Oscillatoria, Pinnularia, Rhoicosphenia, Rotifera, Scenedesmus, Staurastrum, Surirella, Synedra oldu?u saptanm??t?r.
Di?er organizmalar?n ise y?l?n belli mevsimlerinde tüketilmi? oldu?u göze çarpmaktad?r.
Havuz Bal??? (Carassius gibellio) besin çe?idi bak?m?ndan 41 besin çe?idiyle ilkbaharda beslenmi?, bunu 39 besin çe?idiyle yaz ve sonbahar takip etmi?, 27 çe?it ile k?? mevsimi en az beslendi?i dönem olarak gözlenmi?tir.
?lkbaharda bal???n 41 çe?it besin tüketmesi; üreme faaliyeti için gerekli olan besini ve enerjiyi kar??lama iste?idir. Çünkü, Havuz Bal???; May?s-Temmuz aylar? aras?nda üremektedir. Bu nedenle harcayaca?? enerjiyi kar??lamak amac?yla daha fazla besin alacak ve neslin devam? için gerekli olan üremeyi gerçekle?tirecektir. ?ncelemeler sonucunda bu durum aç?k bir ?ekilde göze çarpmaktad?r. Yaz mevsiminde; esas üreme peryodunu içeren dönemde; besin çe?idinde bir azalma gözlenmi? ancak bal???n sindirim sistemi içeri?inde bol miktarda sindirilmi? ve te?his edilemeyen besin parçalar? tespit edilmi?tir. Bu da bal???n üreme döneminde ihtiyaç duydu?u fazla enerjiyi kar??lamak için yaz?n daha fazla beslendi?inin bir göstergesi olarak dü?ünülebilir. Üreme döneminden sonra, sonbaharda; hem su s?cakl???n?n yava? yava? dü?mesi, hem de enerji ihtiyac?n?n azalmas? nedeniyle besin çe?itlerinde bir azalma gözlenmi?tir. K???n ise, su s?cakl???n?n iyice azalmas? ve metabolizman?n oldukça yava?lamas? nedeniyle beslenmede de paralel bir azalma tespit edilmi?tir.
Bal???n sindirim sisteminin en dolu oldu?u dönem 3,78 cm3 ile yaz dönemidir. Bu dönem bal???n üreme dönemidir ve oldukça fazla besin ve enerjiye ihtiyac? vard?r. Bu nedenle bal?k bu dönemde daha fazla beslenme göstermi?tir. Yaz dönemini ilkbahar 2,31 cm3 ile takip etmektedir. Bu dönem, üremeye haz?rl?k dönemidir ve ihtiyaç duyulan enerji kar??lanmaya çal???lm??t?r. K???n ise sindirim sisteminin en az dolu oldu?u dönemdir. Bu dönemde hem su s?cakl???n?n azalmas? ve hem de bal???n daha az hareketli olmas?, besin ihtiyac?n?n da azalmas?na neden olmu?tur. Bunlar?n yan?nda, göl suyunun da hem fiziksel, hem de kimyasal özelliklerinin mevsimlere göre de?i?ti?i ve buna ba?l? olarak da göldeki besinlerin say?sal olarak artma veya azalma gösterdi?i de göz önünde bulundurulmal?d?r.
Sindirim sistemi içeri?i analizi sonuçlar?na göre havuz bal???n?n daimi besinlerinin: Amphora, Botryococcus, Bosmina, Cladophora, Cocconeis, Copepoda, Cosmarium, Cymbella, Daphnia, Gomphonema, Gyrosigma, Keratella, Melosira, Navicula, Nitzschia, Oedogonium, Oscillatoria, Pinnularia, Rhoicosphenia, Rotifera, Scenedesmus, Staurastrum, Surirella, Synedra oldu?u saptanm??t?r. Di?er organizmalar?n da y?l?n belli mevsimlerinde tüketilmi? oldu?u göze çarpmaktad?r.
?lkbaharda en fazla tüketilen besin çe?idi Navicula’d?r. Bunu Copepoda örnekleri takip etmektedir. En az tüketilen besin çe?itleri ise Botryococcus, Fragillaria ve Bal?k pulu olarak göze çarpmaktad?r (Tablo 1).
Yaz mevsiminde en fazla tüketilen besin çe?itleri bitkisel organizmalardan olu?maktad?r. Bunlar s?ras?yla Navicula, Amphora, Cymbella olu?turmaktad?r. Ancak, mide içeriklerinde bol miktarda yar? sindirilmi? ve te?his edilemeyen hayvansal organizmalar gözlenmi?tir. Bu mevsimde en fazla tüketilen hayvansal organizma çe?idi Copepoda örneklerine aittir. En az tüketilen besin çe?itleri ise Cyclops, Melosira, Staurastrum ve Surirella’d?r (Tablo 1).
Sonbaharda en fazla tüketilen besin çe?idi Copepoda örneklerinden olu?maktad?r. Bunu Navicula takip etmektedir. En az tüketilen besin çe?itleri ise Euglena ve Bal?k pullar?d?r (Tablo 1).
K?? mevsiminde yine en fazla tüketilen besin çe?idi Copepoda’d?r. Bunu Navicula, ve Bosmina izlemektedir. En az tüketilenler ise Botryococcus, Gomphonema’d?r (Tablo 1).
Y?ll?k olarak incelenirse Navicula en fazla tercih edilen besin çe?idi durumundad?r. Bunu Copepoda örnekleri takip etmektedir. En az tüketilenler ise Anabaena, Vorticella ve Gonium örnekleridir (?ekil 4).
Sonuç
Havuz bal??? baz? ara?t?r?c?lar?n (Ali ve ark., 2001; Zhou ve ark., 2003) sonuçlar?na paralel olarak omnivor bir beslenme özelli?i göstermektedir. Bu nedenle de ortamda buldu?u besinlerin büyük bir k?sm?ndan faydalanmaktad?r. Havuz bal???n?n yeti?tiricili?inin yap?laca?? yerlerde, yukar?da bahsedilen besin çe?itlerinden yeteri kadar bulunmas?, bal???n daha h?zl? büyümesine ve geli?mesine imkân sa?layacakt?r.
1753
