Journal of FisheriesSciences.com

Keywords

Midwater trawl, Pelagic species, Catch efficiency, Length composition, Length-weight relationship

Giriş

Ülkemiz su ürünleri avcılık üretimi 494 124 ton olup bu üretimin % 91.7’sini deniz balıkları oluşturmaktadır (Anonim, 2009). Hamsi avcılık yoluyla elde edilen üretimin 251 675 tonluk kıs-mını oluşturmaktadır. Ayrıca diğer pelajik türler-den çaça 39 303 ton, istavrit 32 177 ton, lüfer 4 048 ton, palamut 6 448 ton ve tirsi 2 289 ton ile avcılık üretimine önemli katkı sağlamaktadır (Tablo 1).

Tablo 1. Su Ürünleri Avcılık Üretimi (Anonim, 2009)
Table 1. Fishery Catch Statistic (Anonymous, 2009)

Ortasu trolü, özellikle mevsime bağlı olarak pelajik olan bütün balıkları avlayabilen bir av aracıdır. Gerçek anlamda ilk ortasu trolü dene-mesi ise, 1978 yılında köpek balığı işleyip ihra-catını yapan bir kuruluşun, bu amaçla ortasu trolü ağını kullanmasıyla başlamıştır (Ayaz vd., 2000).

Karadeniz’de beslenme, üreme, korunma ya da gece-gündüz göçleri esnasında bir araya gele-rek karma sürüler oluşturan pelajik türlerin avcı-lığında genellikle gırgır ve ortasu trol ağları kul-lanılmaktadır (Özdemir vd., 2006; Özekinci vd., 2001). İstavrit, lüfer ve tirsinin avcılık dönemleri genellikle bölgeden geçiş yaptıkları Eylül ile Kasım ayları arasındadır (Erdem ve Özdemir, 2008). Gerek göç esnasında, gerekse göç sonrası böl-gede var olan hamsi ve çaça sürülerinin avcılı-ğında ortasu trolü kullanımı yaygındır.

Bununla birlikte; çaça dönem dönem hamsi kadar derin olmayan sürüler oluşturmaktadır. Gırgır ağları için ekonomik olmayan bu sığ ve parça sürüler ortasu trolünün çalışma prensibi ge-reği belirli bir genişlik ve uzunluktaki sahanın ağ çekimi süresince taranması ile ağın torbasında birikerek operasyon başına yüksek miktarlara ulaşılabilmektedir (Erdem vd., 2007). Bu iki tü-rün aynı zamanlarda avlandığı hatta zaman za-man istavrit ve lüferin de buna ilave olduğu dö-nemler olmaktadır. Bazen avlanan çaça içerisin-den iri hamsi, ve istavrit seçilerek ayrıca pazara gönderilmekte ve yüksek fiyattan satılmaktadır. Buna ilave olarak seçicilik özelliği yüksek olan ortasu trolleri ile göz açıklığı ayarlanarak isten-meyen boydaki balıkların avcılığının önlenmesi de mümkün olmaktadır (Erdem ve Erkoyuncu, 1997).

Ülkemiz balıkçılığında önemli bir yere sahip bu pelajik türlerin avcılığının başarılı avcılık me-totları ile sürdürülebilirliğinin sağlanması gerek-mektedir. Karadeniz’deki avcılıkta devamlı ve maksimum ürün elde edilmesi için balık stokları-nın takibi ve av araçlarının geliştirilmesine yöne-lik detaylı çalışmalar yürütülmelidir. Yapılan bu araştırmada Karadeniz’de ortasu trolü ile avlanan ve insan tüketiminde kullanılan pelajik türlerden hamsi, istavrit, lüfer ve tirsi ile balık unu-yağı sa-nayinde kullanılan çaça balıklarının av verimleri ve boy kompozisyonları ile boy-ağırlık ilişkileri belirlenmeye çalışılmıştır.

Materyal ve Metot

Araştırma Orta Karadeniz’de 2008-2009 avcı-lık sezonunda Ekim, Kasım ve Aralık aylarında sürdürülmüştür. Av sahası daha çok Samsun ili kıyılarını kapsamakta olup doğuda Ordu il sınırı ve Batıda Sinop il sınırına kadar uzanmaktadır.

Şekil 1. Araştırma sahası
Figure 1. Study area

Araştırma verileri bölgede faaliyet gösteren ti-cari balıkçı tekneleri ile denize çıkılarak alınmış-tır. Ağ çekimlerinde balıkçılara ait ağlar kullanıl-mıştır. Bu ağlar İtalyan tipi ortasu trolü ağı olup balıkçılar tarafından modifiye edilerek oluşturul-muş ağlardır. Ağ çekim süresi ortalama 4 saat sürmüş, çekim hızı ise 2.0-2.4 knot olarak ger-çekleşmiştir. Ağ çekimlerinin yapıldığı derinlikler 10-40 kulaç arasındadır. Ağ çekimleri sonunda her tür için toplam av miktarı alınmıştır. Türlerin aylara göre av miktarı arasındaki farkın test edil-mesinde tek yönlü varyans analizi kullanılmıştır.

Balıkların boy-ağırlık ilişkilerinin hesaplanma-sında kullanılmak üzere bireysel total boy (cm) ve ağırlık (g) ölçümleri yapılmıştır. Hesaplamada; W=aL^b formülü kullanılmıştır (Ricker, 1975). Bu-rada W ağırlık (g), L total boy (cm), a ve b regresyon katsayılarıdır. Balıkların içinde bulunduğu şartlara göre vücut şeklini gösteren “b” üssel değerinin izometrik değerden (b=3) farkının önem kontro-lünde “t” testi uygulanmıştır.

Bulgular ve Tartışma

Araştırmada 36 adet ağ çekimi yapılmış olup hamsi, istavrit, lüfer, tirsi ve çaça türlerinden olu-şan 415.487 kg balık avlanmıştır. En fazla avlanan tür 225.000 kg ile hamsi olurken, tirsi 130 kg ile en az miktarda av vermiştir (Şekil 2).

Şekil 2. Araştırmada avlanan türlerin av miktar-ları (kg)
Figure 2. Catch amount of species caught in the study (kg)

Hamsi ve çaçanın tamamının kasım ve aralık aylarında avlandığı, istavrit ve lüfer balıklarının ise sadece ekim ayında yakalandığı, tirsinin ise araştırma süresince az miktarda avlanmasına rağ-men üç ayda da avlanmıştır. Verilerin alındığı üç ay boyunca hamsi 225 000 kg, istavrit 32 112 kg, lüfer 1.245 kg, tirsi 130 kg ve çaça 157 000 kg avlanmıştır (Tablo 2).

Tablo 2. Türlerin aylara göre av miktarları (kg)
Table 2. Catch amount of species for months (kg)

Araştırmada hamsi, toplam av içerisindeki % 54.15 lik payı ile en fazla avlanan tür olmuştur. Türlerin aylara göre av miktarlarının farklı ol-duğu, sarıkuyruk istavrit ve lüferin ekim ayında, hamsi ve çaçanın kasım, aralık aylarında fazla avlandığı belirlenmiştir. Tirsi ise ekim, kasım ve aralık aylarında yakalanmıştır. Av miktarlarına göre aylar arasındaki fark istatistiksel olarak; tirsi ve hamsi için önemli (p<0.05), çaça için ise önemsiz (p>0.05) bulunmuştur.

Araştırma süresince avlanan balıkların ortalama boyları sırasıyla 10.72±0.08 cm, 13.08 ±0.05 cm, 17.52 ±0.09 cm, 23.30 ±0.24cm ve 8.55 ±0.02 cm olarak, ortalama ağırlıkları ise sırasıyla 8.19 ±0.17 g, 19.44 ±0.22 g, 52.98 ±0.93 g, 101.54 ±3.03 g ve 3.89 ±0.02 g olarak tespit edil-miştir. Türlerin boy ve ağırlıklarına ilişkin mini-mum ve maksimum değerler Tablo 3 de verilmiş-tir.

Tablo 3. Türlerin boy ve ağırlıkları
Tablo 3. Length and weight data of species

Balıkların boy kompozisyonları incelendiğinde hamsinin en fazla 10.0 cm, sarıkuyruk istavritin 14.0 cm, lüferin 19.0 cm, tirsinin 18.0 cm ve ça-çanın 8.5 cm boy gruplarında yakalandığı belir-lenmiştir. Türlerin boy-frekans dağılımları Şekil 3’te görülmektedir.

Şekil 3. Türlerin boy- frekans dağılımları
Figure 3. Length-frequency distribution of species

Türlerin boy-ağırlık ilişkilerine ait denklem hamsi için W=0.0093L^2.8345, istavrit için W=0.0074L^3.0445, lüfer için W=0.0030L^3.3985, tirsi için W=0.0039L^3.1832, çaça için W=0.0092L^2.8121 olarak tespit edilmiştir. Şekil 4’te de avlanan ba-lıkların boy-ağırlık ilişkisi grafikleri görülmekte-dir.

Şekil 4. Türlere ait boy-ağırlık ilişkisi grafikleri
Figure 4. Length-weight relationship graphics of species

Elde edilen sonuçlara göre büyüme; hamsi ve çaça için negatif allometrik, istavrit, lüfer ve tirsi için pozitif allometrik olarak tespit edilmiştir.

Türlerin boy-ağırlık ilişkisi denkleminden elde edilen parametreler tablo 4’te verilmiştir.

Tablo 4. Türlerin boy ağırlık ilişkilerinden elde edilen parametreler
Table 4. Parameters of length weight relationship for species

Araştırmada Karadeniz’in önemli pelajik türlerinden olan ve ortasu trolü ile avlanan hamsi, istavrit, lüfer, tirsi ve çaça balıklarının av kompo-zisyonu ve türlerin-boy ağırlık ilişkileri belirlen-miştir. Yapılan 36 adet ağ çekiminde toplam 415 487 kg balık avlanmıştır. En fazla avlanan tür hamsi olurken tirsi en az avlanan türdür. Toplam av miktarı aylara göre değişiklik göstermiş olup kasım ayı en yüksek av miktarına sahiptir. Ortasu trolü ile avlanan türlerin av miktarının aylara göre değişiklik gösterdiği belirtilmektedir (Sam-sun vd., 2006).

Yapılan çalışmalarda Karadeniz’de hamsi avcılığında ortalama total boy değerlerinin yıllara göre değişkenlik gösterdiği belirlenmiştir. Ham-sinin ortalama boyunu Erkoyuncu ve Özdamar (1994) 11.3 cm; Özdamar ve arkadaşları (1995) 9.02 cm; Ayaz, (1998) 11.1 cm; Zengin vd., (2003) 11.8 cm; Samsun ve arkadaşları (2006) 11.56 cm; Erdem ve arkadaşları (2007) 10.8 cm; Özdemir ve arkadaşları (2007) 10.4 cm olarak tespit etmiştir. Birçok araştırma sonucunun ça-lışma sonuçları ile benzerlik gösterirken yıllara ve avcılık yöntemine bağlı olarak küçük farklar ortaya çıkmıştır.

Kalaycı (2006), Karadeniz bölgesinde ortasu trolü ile avlanan istavritin ortalama bo-yunu 13.18 cm olarak, Samsun ve arkadaşları (2006) ise balığının ortalama boyunu 13.24 cm olarak hesaplamışlardır. Sonuçların mevcut ça-lışma ile uyumlu olduğu görülmektedir.

Ceyhan (2005) Ege Denizinde avlanan lü-fer balıklarının ortalama çatal boyunun 16.8 cm, Akyol ve Ceyhan (2007), Marmara Denizi’nde yaptıkları araştırmada lüfer balığı için ortalama boyu 16.9 cm olarak tespit etmişlerdir.

Araştırmada avlanan balıkların ortalama boylarının su ürünleri tebliğinde belirtilen minimum avlama boylarından yüksek olduğu görül-mektedir. Bu ise ortasu trolünün seçicilikteki ba-şarısını ortaya koymaktadır (Tablo, 6) (Erdem ve Özdemir, 2008). Tabloda da görüldüğü üzere tirsi ve çaça balıkları için tebliğde herhangi boy sı-nırlaması bulunmamaktadır. Ancak buradaki boylar bu balıklar için ilk üreme boylarının üze-rinde değerlerdir. Çaça balıkları, yumurtalarını en az 10 defada bıraktığı ve 1 yaşında cinsi olgun-luğa ulaştığı bildirilmiştir (Ivanov ve Bevorton, 1985). Kalaycı ve arkadaşları (2006) yaptıkları çalışmada 1 yaşındaki balıkların 7 cm boya ulaş-tığı belirlenmiştir. Buna göre, ortasu trolü ile av-lanan çaça balıkları için av yasakları ve üreme boyu açısından herhangi bir problem ön görül-memektedir. Tirsi balıkları ülkemizde oldukça fazla türle temsil edilmektedir ve bu türlerin av-cılığıyla ilgili herhangi bir boy sınırlaması geti-rilmemiştir. Araştırma süresince avlanan türler için su ürünleri tebliğinde (Anonim, 2008) belir-tilen yasal boylar dikkate alınmış ve balıkların bu değerlerden yüksek ortalama boylara sahip ol-dukları görülmüştür.

Tablo 6. Türlerin su ürünleri tebliğinde belirtilen minimum avlama boyları
Table 6. Minimum landing size of species in Turkish fisheries circular

Balıkların boy-ağırlık ilişkisinden elde edilen parametrelerden “b” üssel değeri balığın içinde bulunduğu şartlara göre şeklini göstermekte olup, b<3 ise büyüme negatif allometrik, b= 3 ise bü-yüme izometrik, b>3 ise büyüme pozitif allometriktir (Erkoyuncu, 1995; Avşar, 1998; Kalaycı vd., 2007). Çalışmada elde edilen so-nuçla göre büyümenin hamsi ve çaça için negatif allometrik, istavrit, lüfer ve tirsi için ise pozitif allometrik olduğu tespit edilmiştir.

Orta Karadeniz’de avlanan hamsi için birçok çalışmada büyümesinin negatif allometrik oldu-ğunu bildirilmektedir (Samsun vd., 2004; Bilgin vd., 2006; Kalaycı vd., 2007).

Kalaycı (2006), istavrit balığı için “b” üssel değerini 3.094 olarak hesaplamış türün büyüme-sinin pozitif allometrik olduğunu ifade etmiştir. Samsun ve arkadaşları (2006), Orta Karadeniz’de Samsun körfezinde ortasu trolü ile avlanan istav-rit balığının boy ağırlık ilişkisini W=0.0063 L^3.0931 Ceyhan (2005), Ege denizindeki lüfer balıkla-rının boy ağırlık ilişkisini W= 0.0063 Ltespit ederek balığın büyümesini pozitif allometrik olarak belirlenmiştir.

Ceyhan (2005), Ege denizindeki lüfer balıkla-rının boy ağırlık ilişkisini W= 0.0063 L^3.22olarak hesaplamış ve türün büyümesinin pozitif allometrik olduğunu bildirmiştir.

Kalaycı ve arkadaşları (2006) Karadeniz’de avlanan çaçanın boy-ağırlık ilişkisini W= 0.0082 L^2.843şeklinde hesaplayarak balığın büyümesinin negatif allometrik olduğu saptanmışlardır. Avşar (1995) çaça için büyümenin pozitif allometrik olduğunu tespit etmiştir. Mollmann ve arkadaş-ları (2004), Baltık denizinde yaşayan çaça balık-larında azalmanın olduğu belirtmektedir.

Türlerin boy-ağırlık ilişkileri üzerine yapılan bazı çalışmalar Tablo 5’da görülmektedir. Çalış-malarda hamsi ve tirsi için “b” değerlerinin çok benzer olduğu, diğer türler için ise farklılık gös-terdiği belirlenmiştir. Burada bazı sonuçların farklılık göstermesi sıcaklık, besin bolluğu, üreme dönemi gibi faktörler ile cinsiyet, yaş, av-cılık zamanı ve av sahası özelliklerinin balıkları etkilemesine bağlanabilir.

Tablo 5. Türlerin boy-ağırlık ilişkisi üzerine yapılan bazı çalışmalar
Figure 5. Some study results of length-weight relationship for fish species

Sonuç

Karadeniz’de ortasu trolü ile avlanan pelajik türlerin minimum av boyları dikkate alındığında av aracının başarısı dikkati çekmektedir. Balık unu ve yağı sanayinde, özellikle hamsi üzerindeki baskıyı azaltmak için çaça avcılığında ortasu trolünün desteklenmesi gerektiği ve ülkemiz ba-lık stoklarının tespit edilerek avcılık stratejileri-nin ve av yasaklarının yeniden belirlenmesinin balıkçılığımızın geleceği açısından önemli ol-duğu düşünülmektedir.

Kaynaklar

Akyol, O., Ceyhan, T., (2005). Exploitation and Mortalities of Bluefish (Pomatomus saltatrix L.) in the Sea of Marmara, Turkey, Journal of Applied Biological Sciences, 1(3): 25-27.

Anonim, (2008). Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 2/1 Numaralı Ticari Amaçlı Su Ürünleri Av-cılığını Düzenleyen Tebliğ (Teblig No: 2008/48).

Anonim, (2009). Türkiye İstatistik Kurumu, 2008 Su Ürünleri İstatistikleri.

Avşar, D., (1995). Population parameters of sprat (Sprattus sprattus phalericus RISSO) from the Turkish Black Sea coast, Fisheries Research, (21): 437-453. doi:10.1016/0165-7836(94)00288-8

Avşar, D., (1998). Balıkçılık Biyolojisi ve Populasyon Dinamiği. Çukurova Üniversi-tesi, Su Ürünleri Fakültesi, Ders Kitapları No:5, 303s. Adana.

Ayaz, A., (1998). Karadeniz Bölgesi Ortasu Trol Balıkçılığı Üzerine Bir Ön Çalışma, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 49 s. İzmir.

Ayaz, A., Özekinci, U., Kınacığil, T., (2000). Ka-radeniz Bölgesi Ortasu Trol Balıkçılığına Bir Bakış. Ege Üniversitesi, Su Ürünleri Dergisi 17(1-2): 95-108.

Bilgin, S., Samsun, N., Samsun, O., Kalaycı, F., (2006). Orta Karadeniz’de 2004-2005 Av Sezonunda Hamsi’nin, Engraulis encrasicolus L., 1758, Boy-Frekans Analiz Metodu ile Populasyon Parametrelerinin Tahmini, Ege Üniversitesi Su Ürünleri Der-gisi, 23(1/3): 359-364.

Ceyhan, T., (2005). Kuzey Ege ve Marmara Böl-gesinde (Pomatomus saltatrix L.,) BalığıAvcılığı ve Bazı Populasyon Özellikleri Üzerine Araştırmalar, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 107s.

Erdem, Y., Erkoyuncu, İ., (1997). Hamsi (Engraulis encrasicolus, L.) Avcılığında Kullanılan Ortasu Trol Ağlarının Seçiciliği-nin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma, Ak-deniz Balıkçılık Kongresi, Bildiriler Kitabı 683-691s. İzmir.

Erdem, Y., Özdemir, S., (2008). Karadeniz Kıyı-larında Çift Tekneyle Çekilen Ortasu Trolü İle Bazı Pelajik Balıkların Avcılığı, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 23(2): 78-82.

Erdem, Y., Özdemir, S., Satılmış, H.H., (2007). Hamsi (Engraulis encrasicolus L.) Avcılı-ğında Kullanılan Ortasu Trolünün Gece-Gündüz Av Verimi ve Boy Kompozisyonu-nun Karşılaştırılması, Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 23 (1-2) 230 -237.

Erkoyuncu, İ., (1995). Balıkçılık Biyolojisi ve Populasyon Dinamiği Ders Kitabı. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Yayınları. Yay. no: 95. Samsun, 265 s.

Erkoyuncu, E., Özdamar, E., (1989). Estimation of the Age, Size and Sex Composition And Growth Parameters of Anchovy (Engraulis encrasicolus, L.) in the Black Sea, Fisheries Research, 7: 241-247. doi:10.1016/0165-7836(89)90058-1

Genç, Y., Zengin, M., Başar, S., Tabak, İ., Cey-lan, B., (1999). Ekonomik Deniz Ürünleri Araştırma, TKB. TAGEM/IY/96/17/3/01 No’lu Proje Raporu, Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Trabzon, 156s.

Ivanov, L., Beverton, R.J.H., (1985). The fisheries resources of the Mediterranean, Part 2. Black Sea. Etud. Rev. CGPM/Stud. Rev. CFCM 60, 135 pp.

Kalaycı, F., (2006). Orta Karadeniz’de Avlanan İstavrit (Trachurus trachurus L., 1758) Ba-lığının Üreme Özellikleri ve Populasyon Pa-rametrelerinin Belirlenmesi, Ondokuz mayıs Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Dok-tora Tezi, 119s.

Kalaycı, F., Bilgin, S., Samsun, O., Samsun, N., (2006). Orta Karadeniz’de Avlanan Çaça (Sprattus sprattus phalericus Risso, 1826) Balığı Stoğunun Genel Durumu ve Balık Endüstrisi İçerisindeki Yerinin Araştırıl-ması, Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi, 23(1/3): 449-455.

Kalaycı, F., Samsun, N., Bilgin, S., Samsun O., (2007). Length-Weight Relationship of 10 Fish Species Caught by Bottom Trawl and Midwater Trawl from the Middle Black Sea, Turkey, Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 7: 33-36.

Mollmann, C., Kornilovs, G., Fetter, M., Köster, F.W., (2004). Feeding ecology of central Baltic Sea herring and sprat, Journal of Fish Biology, 65: 1563-1581. doi:10.1111/j.0022-1112.2004.00566.x

Özdamar, E., Samsun, O., Erkoyuncu, E., (1995). Karadeniz’de (Türkiye) 1994-1995 Av Se-zonunda Hamsi (Engraulis encrasicolus, L.) Balığına İlişkin Populasyon Parametrelerinin Tahmini, Ege Üniversitesi Su Ürünleri Der-gisi, 12(1-2): 135-144.

Özdemir, S., Erdem, Y., Satılmış, H. H., Özdemir Birinci, Z., (2006). Karadeniz’de Ortasu Trolü ile Gece Süresince Avlanan Hamsi (Engraulis encrasicolus L., 1758)’nin Av Verimi ve Boy Kompozisyonunun Belir-lenmesi, Ege Üniversitesi Su Ürünleri Der-gisi. 23(3-4):17–421.

Özdemir, S., Erdem, Y., Satılmış, H. H., Özdemir Birinci, Z., Erdem, E., (2007). İki Farklı Av Sahasında Ortasu Trolü ile Avlanan Hamsi (Engraulis encrasicolus, L.) Balığının Sürü Yapısı ve Av Veriminin İncelenmesi, Fırat Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi 19(1): 33-40.

Özekinci, U., Ayaz, A., Hoşsucu, H., (2001). Ege Denizi’nde Ortasu Trol Balıkçılığı ve Pelajik Balık Avcılığı İçindeki Önemi, XI. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu 4-6 Eylül, Hatay.

Ricker, W.E., (1975). Computation and Interpretation of Biological Statistics of Fish Populations, Bulletin Fisheries Research Board of Canada, 191, 392p.

Samsun, N., Kalaycı, F., Samsun, O., Bilgin, B., (2006). Samsun Körfezi’nde Avlanan İstav-rit (Trachurus trachurus L., 1758) Balığının Bazı Biyolojik Özelliklerinin Belirlenmesi, Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi, 23(1/3): 481-486.

Samsun, O., Samsun, N., Karamollaoğlu, A., (2004). Age, growth and mortality rates of the European anchovy (Engraulis encrasicolus L., 1758) in the Turkish Black Sea Coast, Turkish Journal of Veterinary and Animal Sciences, 28(5): 901-910.

Samsun, O., Kalaycı, F., Samsun, N., Bilgin, S., (2006). Orta Karadeniz’de İki Tekne ile Çe-kilen Ortasu Trolünün Av Verimi ve Av Kompozisyonun Belirlenmesi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Araştırma Fonu SSÜ 094 nolu Proje Sonuç Raporu, 97 s. Samsun.

Zengin, M., Düzgüneş, E., Dinçer, A.C., Mutlu, C., Bahar, M., Tabak, İ., (2003). Karade-niz’de Orta Su Trolünün Kullanım Olanak-ları ve Av Verimliliğinin Araştırılması, TAGEM/HAYSUD/1998/17/03/007, Nolu Proje Raporu, T.K.İ.B. Su Ürünleri Araş-tırma Enstitüsü, Trabzon.