Journal of FisheriesSciences.com

Keywords

SO2, Sodium metabisulphide, Shrimp, Melanosis, Black spot

Giri?

Karidesler, denizlerde belli bölgelerde lokalize olarak ya?amalar?, di?er su ürünlerine göre daha az avlanmalar?, yenilebilir k?s?mlar?n?n elde edilmesinde daha fazla fire vermeleri gibi nedenlerle pahal? ve nadide su ürünleri aras?nda yer almaktad?r. Karidesler tür olarak ülkemiz sular?nda oldukça geni? bir da??l?ma sahip olup özellikle avland??? yerler Marmara, Ege ve Akdeniz’ dir. Besin bile?imi olarak ya? oran? oldukça dü?ük olup, içerdi?i esansiyel aminoasitler bak?m?ndan ise oldukça zengindir. Taze ve donmu? olarak tüketilebildikleri gibi, kurutularak, dumanlanarak ve salamura edilerek de tüketilebilmektedir.

Karides avlayan ya da i?leyen kurulu?lar?n en önemli sorunlar?ndan biri renk de?i?imleridir. Taze karideslerin dondurulmas? ve dondurulmu? olarak depolanmas? bu yüzden oldukça önemlidir. Karides avland?ktan sonra kabuk segmentlerinde, özellikle ba? k?sm?n?n kopar?ld??? yerde çevresel faktörlerin (güne?, s?cakl?k, vb.) etkisi ile renk de?i?imi olu?maktad?r. Bu olu?umda çevresel faktörlerin yan? s?ra avlanmadan sonra ba? k?sm?n?n geç kopar?lmas?, avlanm?? materyale hiç ya da yetersiz so?utman?n uygulanmas? renk de?i?imini h?zland?rmaktad?r. Bu renk de?i?imine “MELANOS?S”, “S?YAHLA?MA” “KARARMA” ya da “BLACK SPOT” gibi isimler verilmektedir. Renk de?i?imi, enzimatik esmerle?me olup, bu olaydan ba? bölgesindeki enzimler sorumludur. Karides etinin proteinlerinin dekompozisyonu sonucu tirosin ve de hidrosifenilalanin aç??a ç?kar. Tirozinaz enziminin etkisiyle bu aminoasitler oksitlenerek melanin pigmentlerine dönü?ür. Melanin pigmentleri siyah renkli oldu?u için et siyahla??r. Siyahla?man?n en çok görüldü?ü bölge tirozinaz enziminin fazlal???ndan dolay? ba? ve ayak çevreleridir. Renk de?i?imi ba?lang?çta sadece görünü?te iken daha sonra ette de kendini göstererek kalitenin bozulmas?na ve böylece ekonomik kay?plara neden olmaktad?r. Bu aktivitenin önüne kaynatma i?leminin tirozinaz enzimini parçalamas?yla geçilebilmektedir. Bundan dolay? kararma olay?n?n buzlama ile tam önüne geçilmesi mümkün olmamaktad?r. Bu proseste Polyphenaloxidaz anahtar enzimi olu?turmaktad?r. Bu aktivitede bak?r iyonlar?na ba?l?d?r. Bu iyonlar?n ç?kar?lmas? yada karma??kla?t?r?lmas? polyphenoloxidaz aktivitesini durdurur yada azalt?r (Wagner ve Finne 1986).

Bu zarar?n giderilmesi ve renk de?i?iminin önlenmesi için karidesler genelde sodyum metabisülfit çözeltisine dald?r?lmaktad?r. Ancak bu madde karideslerdeki renk de?i?imini engellerken, kal?nt? miktar?n?n insan sa?l???n? tehdit etmeyecek düzeyde olmas? da gerekmektedir. G?dalarda kullan?lan sodyum metabisülfit, kimyasal formülü Na2S2O5 ve ba??l molar kütlesi 190,11 olan, kükürtdioksit kokusuna sahip, renksiz kristal veya beyaz renkte kristal görünü?lü toz halinde bir maddedir (TSE 1991).

ABD’ de (Amarika Birle?ik Devletleri) FDA (Food and Drug Administration) sülfit ajanlar?n?n güvenli?inin tekrardan de?erlendirilmesi üzerine s?k? bask?lar uygulamaktad?r. Gelecekte sodyum metabisülfit kullan?m? üzerine ç?kar?lacak yönetmeliklerin karides endüstrisini de etkilemesi kaç?n?lmaz olaca?? dü?ünülmektedir (Wagner ve Finne 1986). Halk sa?l??? yönündeki sodyum metabisülfit problemi sülfitin kullan?m?n?n çok s?k? denetlenmesine sebep olmu?, birçok ülke g?dalarda maksimum konsantrasyonu gösteren katk?lar?n ‘positif listesi’ ne bunu da ekleyerek yay?nlam??lard?r. Avrupa’da de?i?ik g?da maddelerinde ki sodyum metabisülfit kal?nt? miktar? “Directive 95/2/CE” ile belirlenmi?tir.

Su Ürünleri Yönetmeli?inde (Yetki kanunu: 1380, Yay?mland??? R. Gazete: 10/03/1995-22 223, Tebli? No:2001/45) 03 ?ubat 2001 tarih ve 24307 say?l? Resmi Gazete’de ilan edilen de?i?iklikte de?i?iklik yapan 14 Kas?m 2002 tarih ve 24936 say?l? Resmi Gazete’de karideslerin ve di?er kabuklular?n yenilebilir k?sm?nda kabul edilebilir max. sodyum metabisülfit (Kükürt dioksit (SO2) cinsinden) 150 mg/kg (ppm) olarak belirtilmi?tir. Bu miktar ise pi?irilmi? ürünlerde Türk G?da Kodeksi Renklendiriciler ve Tadland?r?c?lar D???ndaki G?da Maddeleri Tebli?ine göre 50 mg/kg olarak verilmi?tir.

Sodyum metabisülfit katk? maddesi, gere?i gibi kullan?ld???nda hem üreticiyi hem de tüketiciyi korumakta olup ekonomik kay?plar?n önüne geçilmesinde yarar sa?lamaktad?r. Bilinçsiz kullan?m? ise üretici yönünden tek yönlü bir yarar sa?lamakta tüketicinin sa?l???n? tehdit etmektedir. Karides avc?s? ve sat?c?s? bukatk? maddesini bilinçsizce kullanarak tüketici sa?l???n? riske sokmaktad?r.

Sodyum metabisülfit yüzy?llardan beri yiyeceklerin haz?rlanmas? ve korunmas?nda kullan?lmaktad?r. Normal ki?ilerde yüksek miktarlarda al?nmas?na ra?men a?ikar bir yan etki meydana getirmedi?i için ABD dahil birçok ülkede kullan?m? serbesttir. Sülfür dioksit veya sülfit içeren yiyecekler a?a??daki gibi s?ralanmaktad?r:

• kurutulmu? ve paketlenmi? meyveler, meyve sular?,

• bira, ?arap vs gibi fermantasyon ürünü içecekler,

• tur?u ve salamuralar,

• sucuk, haz?r salatalar, patates cipsleri,

• karides ve di?er deniz ürünleri ve

• i?lemden geçmi? haz?r yiyecekler

Bira, ?arap, deniz ürünleri, k?zarm?? haz?r patates ve soslu g?dalar?n içine konan sodyum metabisülfit sindirim kanal?na girdikten sonra kükürtdioksite dönü?mekte ve bunun solunmas? ile ani ast?m krizleri ortaya ç?kmaktad?r. Bu olay daha çok lokantalarda oldu?u için ''lokanta ast?m?'' olarak bilinir. Sülfitler hassas ki?ilerde ast?ma neden olurken, normal ki?ilerde de ürtiker, anjionörotik ödem ve anafilaktik ?ok gibi reaksiyonlara neden olmaktad?r (Alper, 2004).

Sülfür dioksit gaz? ile sülfit iyonlar? hassas ki?ilerde hava yollar?nda daralmaya neden olan güçlü faktörlerdir. Sülfitler ilaç endüstrisinde de kullan?lmaktad?r. Daha öncede birçok kaynakta belirtildi?i gibi bir tak?m aerosol ilaçlar ile bulant? ve kusmalarda kullan?lan metoklopramid (metpamid) ampulleri bile?iminde sülfit mevcuttur. Bu ilaçlarla da nefes darl??? rapor edilmi?tir. Genel olarak ast?ml? hastalar?n %5' inde ast?m ataklar?n?n sülfitlerle ortaya ç?kt??? bildirilmektedir. Ayr?ca Sülfitler gö?üste s?k??ma, kurde?en, kar?nda kramp, ishal, kan bas?nc? dü?mesi, ba?ta yanma hissi, halsizlik, nab?z h?zlanmas? gibi bulgulara da neden olur. Tedavide metabisülfit içeren yiyeceklerden kaç?nmak gerekmektedir.

Steroid’ e ba?l? ast?mlar sülfitlerin tüketimini takiben ortaya ç?kan ve büyük risk olu?turan akutla?m?? ast?m krizleridir. Bu da ast?mlar?n %5 ila 10’ nu olu?turmaktad?r. Normalde ast?m krizleri görülürken yan?nda baz? semptomlar da görülmektedir. Ast?m, yan?n da busemptomlara rastlanm?yor ise bu ast?m metabisülfitten kaynaklanmaktad?r (Hardisson, 2002).

Tüm bunlar?n d???nda bu madde g?dalarda thiaminin y?k?mlanmas?na da sebep olur (Hardisson, 2002).

Sülfit kal?nt? miktar? sadece uygulaman?n ?artlar?na ba?l? olarak de?i?mez bununla birlikte karakteristik, elle muamele ve ürünün prosesi de etkili olmaktad?r.

Ortalama olarak 65 kg a??rl???nda bir insan farkl? porsiyonlarda karides tüketti?i zamanki sülfit al?m? ve bu al?mlar mukayese edilmi? ADI ve FAO/WHO taraf?nca günlük al?nabilecek miktar 0.7 mg/kg/gün: 45,5 mg/gün olarak belirlenmi?tir (Hardisson, 2002).

Türkiye gibi geni? bir üretim ve avc?l?k potansiyeline sahip ülkelerde tüketim oranlar? da yüksek düzeylere ula?maktad?r. Bu sat?? potansiyellerindeki yükseklik tüketicinin korunmas?n? ve üreticinin bilinçlendirilmesini gerekli k?lmaktad?r. Piyasalarda bu konuda olu?mu? olan bir bilgi ve e?itim s?k?nt?s? da hat safhalarda bulunmaktad?r. Üretici kulland??? kimyasal?n dozundan ve b?rakabilece?i kal?nt? düzeyinden bihaber ürünün ananelerden kalma bilgilere dayal? olarak rasgele ve her ürün döneminde de?i?en konsantrasyonlarda uygulamaktad?r. Türkiye’ nin Karides üretimi D?E (Devlet ?statistik Enstitüsü) verilerine göre toplam 5279 t (Ton) dur. Bunun 16 t nu Bat? Karadeniz’ den, 3571 t Marmara’ dan, 966 t Ege’ den ve 726 t Akdeniz’ den kar??lanmaktad?r (D?E 2004). Bunun d???nda yakla??k bu de?erlerin minimum %50 kadar? da istatistik verilerine girmeden pazarlanmaktad?r.

Bu çal??mam?z?n amac? piyasada sat?lan karideslerdeki kal?nt? miktar?n? FAO/WHO’nun belirledi?i günlük makul vücuda al?nabilir miktar? ile kar??la?t?rmak ve böylece hali haz?rda uygulanan konsantrasyonun halk sa?l???n? ne düzeyde tehdit etti?i, bal?kç?n?n gereksiz yere ne kadar kimyasal madde kulland???n? ortaya koymakt?r.

Materyal ve Method

Çal??mam?z s?ras?nda kullan?lan karides örnekleri ?stanbul Büyük?ehir (Kumkap?) Bal?k Halinden temin edilmi? bunlar?n çi? ve ha?lanm?? sodyum metabisülfit (SO2 cinsinden) kal?nt? miktarlar?n?n tespiti amaçlanm??t?r. Ha?lama i?lemi kaynayan su içerisinde 2 dakikal?k bir bekletme süresi ile gerçekle?tirilmi?tir.

Çal??mam?z?n birinci, a?ama sonuçlar?na göre; piyasada sat?lan karideslerdeki kal?nt?n?n tüzü?e ne kadar uygun olup olmad??? tespit edilmi?tir. Çal??ma s?ras?nda de?i?ik sat?c?lardan ve birden fazla türde yakla??k 35 kg rast gele örnekleme yap?lm?? türler dikkate al?nmadan SO2 kal?nt? düzeyi tespiti 3 paralelli analiz olarak gerçekle?tirilmi?tir.

Sodyum metabisülfitin (SO2 cinsinden) kal?nt? miktar? tayininde VARLIK ve ark. (1993) taraf?ndan verilen yöntem kullan?lm??t?r. Bu sistemin prensibi, kükürtdioksit’li g?da maddesinin suland?r?lm?? Hidroklorikasit (HCI) ile kaynat?lmas?yla SO2 nin serbest hale geçirilmesine dayanmakta ve CO2‘ nin ta??y?c? özelli?inden yararlan?larak hidrojen peroksit üzerine ta??nmaktad?r. Elde edilen maddenin H2SO4 alkalihidroksit solüsyonu ile titre edilmesiyle sonuç hesaplanmaktad?r.

?statistitiki analizler Kruskal Wallis varyans analiz testine (Sümbülo?lu and Sümbülo?lu, 2002) göre p<0.05 için aral???nda Microsoft Excel XP program?yla yap?lm??t?r.

Bulgular ve Tart??ma

Karides örneklerimiz ?stanbul Büyük?ehir Bal?khanesi (Kumkap?)’ nden günün erken saatlerinde temin edilmi? özel po?etler içerinde ve k?sa süre içerisinde Su Ürünleri Fakültesi, ??leme Teknolojisi laboratuarlar?na ula?t?r?lm??t?r. Örneklemeleri de?i?ik (2-3 ayl?k dönem) dönemlerde yap?lan çal??man?n SO2 analiz sonuçlar? Tablo 1. de detayl? olarak verilmi?tir.

Tablo 1. ?stanbul Büyük?ehir bal?k halinde sat?lan karideslerin SO2 analiz sonuçlar?

Yap?lan çal??ma sonuçlar? da göstermi?tir ki 2 sat?c?n?n pi?irilmi? örnekleri 150 mg/kg de?erinde ve üzerinde bulunmu?tur. Geriye kalan 34 örnekte ise sonuçlar?n limitlerin alt?nda oldu?u tespit edilmi?tir. Bu de?erler çi? materyalin yenilebilir k?sm?nda 36-350 mg/kg, pi?mi? materyalin yenilebilir k?sm?nda 8.8-281.23 mg/kg aras?nda de?i?kenlik gösterdi?i tespit edilmi?tir.

Çi? karides grubu ile ha?lanm?? karides grubundaki sodyum metabisülfit kal?nt? miktarlar? aras?nda p<0.05 aral???nda önemli bir fark oldu?u tespit edilmi?tir. Ha?lama sonras?nda genel itibarla bütün örneklerdeki kal?nt? düzeylerinde önemli bir dü?ü?ün oldu?u tespit edilmi?, orant?sal bir dü?ü?ün olmad??? gözlemlenmi?tir (?ekil 1.).

?ekil 1. ?stanbul Büyük?ehir bal?k halinde sat?lan karideslerin ha?lama i?lemi öncesi ve sonras? analiz sonuç orant?lar?

Sodyum metabisülfit kal?nt? sonuçlar?n?n de?i?kenli?i firmalar aras?nda uygulanan dozaj farklar?n? da ortaya koymaktad?r. Yine ayn? firmalar?n de?i?ik dönemlerdeki örneklerinde olu?an analiz farklar? bu firmalar?n sodyum metabisülfit uygulamas?n? belli bir kurala göre de?il rastlant?sal miktarlara göre yapt?klar?n? veya karideslerin o anki ?artlar?na göre yapt?klar? kanaatini uyand?rmaktad?r.

Di?er bir ayr?nt? ise firmalar?n sodyum metabisülfit uygulamas?n?n sat?? öncesinde de?i?ik a?amalarda da uyguland???n? ve bu yüzden firmalar aras?nda keskin fark çizgilerinin olu?abilece?inin de göz ard? edilmemesi gerekti?ini belirtmi?lerdir.

Bu bilgiler ?????nda yap?lan saha ara?t?rmas? s?ras?nda (?stanbul Büyük?ehir Bal?khanesi) avlayan ki?ilerin karideslere nakli öncesinde bir miktar sodyum metabisülfit uygulamas? gerçekle?tirdikleri ayr?ca toptan ve perakende sat?? a?amas?nda da ürünün görüntüsel durumuna göre yo?un veya az miktarlarda bu maddeyi uygulad?klar? tespit edilmi?tir.

Firmalar ile yap?lan bire bir diyaloglarda bu uygulaman?n karidesin durumuna göre az veya çok mutlaka uyguland???, uygulama dozajlar? konusunda herhangi bir bilgi veremeyecekleri bunlar?n ?irket s?rr? oldu?u ve herhangi bir yapt?r?ma maruz kalmak istememelerinden kaynaklad???n? belirtmi?lerdir. Bu ürün genel itibarla kabz?mallar (bal?khanede bal??? al?p satan ki?i ve firmalara verilen isim) aras?nda “karides tozu” olarak bilinmektedir.

Kendileri ile gerçekle?tirilen görü?meler s?ras?nda bu ürünün al?c? ve sat?c?s? olarak bu maddenin kullan?m?ndan haberdar olduklar? ama son tüketicin bu konuda her hangi bir bilgisinin olmad??? ve kendilerinin de bu ürünün zararl? olabilece?i konusunda bir bilgilerinin bulunmad??? ?eklindedir. Sodyum metabisülfit sat??? yapan firmalar?n uygulayabilecekleri dozajlar ve s?n?r de?erler konusunda kendilerine herhangi bir bilgi vermedikleri ve ürün ile birlikte aç?klay?c? yaz?l? bir veri ula?t?rmad?klar? bu konuda bilgilerin kulaktan kula?a bu kadar ürüne bu kadar veya fazlas?n?n zarar? olmaz daha iyi ürün elde ederiz ?eklinde oldu?unu belirtmi?lerdir. Bu da bizde zaman içerisinde edinilen tecrübe ve bilgiler ile her firman?n ürün yap?s?na göre bir dozaj ayarlamas?n? gerçekle?tirmi? oldu?u kanaatini uyand?rm??t?r.

Sodyum metabisülfitli örnekler tüketici taraf?ndan bilinmemekte ve özel günlerde gerçekle?en a??r? tüketim halk sa?l??? üzerinde olumsuz etkilere sebep olmaktad?r. Yap?lan bu çal??mada toplam 36 örneklemeden sadece üç firman?n (ha?lama sonras?) örneklerinde yüksek miktardaki dozlar?n bulunmas? tüketici aç?s?ndan ya?anan tek olumlu etken olarak görülmü?tür.

Yap?lan çal??man?n günlük tüketim dozajlar? hesapland???nda ise bir ö?ünde (herhangi bir kutlaman?n gerçekle?medi?i zamanlardaki maximum tüketim) bir ki?inin 200 g ürün tüketebilece?i dü?ünüldü?ü zaman günlük al?na bilecek maksimum dozun (ha?lama sonras? rastlanan en yüksek sodyum metabisüfit kal?nt?s? içeren örneklerde) 56.25 mg, e?er bu ürünün tavada ya?s?z k?zart?larak servis yap?laca?? dü?ünülürse bu de?erin 70 mg ç?kaca?? tespit edilmi?tir. Kal?nt? miktar? düzeyinde ikinci en yüksek s?rada bulunan örneklemede ise 30.1 mg ve 46.26 mg olarak tespit edilmi?tir.

Bu de?erler ADI ve FAO/WHO taraf?ndan ortaya konmu? olan tolere edilebilir de?er olan 45.5 mg/gün’ nün üzerinde ve s?n?r?nda bulunmaktad?r.

Bal?kç?lar?m?z?n konu hakk?nda bilgilerinin olmamas?na ra?men genelde tolere edilebilir ve s?n?r de?erlerin alt?nda sodyum metabisüfit uygulamas? yapt??? tespit edilmi?tir.

Hardisson ve ark., 2002 y?l?nda yay?nlam?? olduklar? bir ara?t?rmada Dondurulmu? Jumbo karideslerde sodyum metabisülfit kal?nt?s? konsantrasyonlar?n? 12.8 – 546.0 mg/kg aras?nda bulmu?lard?r. Örneklerin 15’ inde sülfit konsantrasyonu 300 mg/kg’ ?n üstünde, birinde ise 546.0 olarak tespit etmi?lerdir. Dondurulmu? karideslerin yenilebilir k?sm?ndaki sülfit miktar? ise 10.7- 380.7 mg/kg olarak bulunmu?tur. Örneklerin 10’unda sülfit konsantrasyonu 150 mg/kg’ ?n üstünde ikisinde ise 300 mg/kg’ ?n üstünde tespit edilmi?tir. Benzer bir çal??mada Armentia-Alvarez ve ark. (1994) bu de?erleri 971-2399.0 mg/kg aras?nda bulmu?lard?r.

Yine Hardisson ve ark. (2002)’ nin bulgular?na göre 400 gr l?k bir Jumbo karides tüketimi ile al?nabilecek sodyum metabisülfit kal?nt? miktar? da 46.32 mg olacakt?r. Bu miktarda ADI taraf?ndan belirlenen (45.50 mg/gün) de?erin biraz üzerinde olacakt?r. Ayn? de?er ise karideslerde ise 42.12 mg da kalmakta buda ADI de?erine çok yak?n bulunmaktad?r.

Yap?lan di?er bir çal??mada sodyum metabisülfit % 0.50 uygulamas? sonras?nda ki 12 günlük depolama sonucunda 10 karidesten 3 ünde kararma gerçekle?mi? oldu?u konsantrasyon %1.25’ e ç?kar?ld???nda örneklerin 2 sinde, % 2.50 ye ç?kar?ld???nda ise hiç birinde kararma gerçekle?medi?i tespit edilmi?tir (Otwell ve Marshall, 1986).

Weingartner ve ark., 1977 y?l?nda karideslerin 2°C de depolanmas? ve bu s?rada sodyum metabisülfit kal?nt? miktar?ndaki de?i?imlerini ara?t?rm??, % 1.25 lik bir solüsyona be? dakika dald?rman?n ette 25 mg/kg bisülfit kal?nt?s?na sebep oldu?u bununda 15 günlük depolama sonunda 0 mg/kg a indi?ini tespit etmi?lerdir. Sodyum metabisülfitin % 5 lik solusyon uygulamas?nda ise ayn? süredeki dald?rma i?leminde ette geçi?in 110 mg/kg oldu?u bu de?erin 15 günlük depolama sonunda 45 mg/kg indi?i bulunmu?tur.

K?zartma i?lemi yap?lan karideslerin SO2 kal?nt? düzeyleri üzerine yap?lan bir çal??mada ise kaplama i?lemi uygulanmam?? çi? materyalde 38 mg/kg bulunurken k?zart?lm?? örneklerde 43 mg/kg tespit edilmi?tir. Kaplama i?lemi yap?lm?? çi? materyalde ise 64 mg/kg SO2 kal?t?s? bulunurken k?zartma sonras? miktar de?i?meyerek ayn? düzeyde kalm??t?r (Marschall ve Otwell, 1986).

Kararman?n önlenmesine yönelik de?i?ik asit solusyonlar?n?n da denendi?i Wagner ve Finne (1986)’ nin karideslerle yapt??? çal??mada depolama boyunca önleyicilik faktörü bak?m?ndan en iyi etkinin sodyum metabisülfit taraf?ndan sa?land???n? tespit etmi?lerdir.

Hudak-Roos ve ark. (1986) güvertede uygulanabilecek ideal sodyum metabisülfit oran?n %1.25 lik solüsyona bir dakika dald?rmayla gerçekle?tirilebilece?ini belirtmi?lerdir.

Sonuç

Çal??ma sonuçlar?m?z genel itibar ile literatür verileriyle uyumluluk sa?lamakta olup bal?kç?lar?m?z?n kullanm?? oldu?u miktarlar?n Avrupa Birli?inin ve son ç?kan Türk G?da Kodeksi, Su Ürünleri Yönetmeli?i hükümlerine göre s?n?r de?erleri a?mad??? tespit edilmi?tir. Ancak e?itilmemi? bal?kç? ve sat?c?lar?n ürünün el de?i?tirme noktalar?nda birden fazla sülfitleme i?lemi yapma e?iliminde oldu?u gözlemlenmi?tir. Bu sebeple alternatif literatürlerin belirtti?i ve uygunlu?u kabul edilmi? olan konsantrasyon uygulamalar?n?n bal?kç?lara ve sat?c?lara detayl? bir ?ekilde anlat?lmas? yönünde bir çal??ma uygulanmas? gerekli oldu?una karar verilmi?tir.

References

1. Alper, Z. (2004): AstimBronsiyale, https://ailehekimligi. uludag.edu.tr/sem11.html
2. Armentia-Alvarez, A., Garcia Moreno, C., Pena- Egido, M. J. (1994). Residual levels of sulphitein raw and boiled frozen shrimp: Variability, distribution and losses, Journal of Food Protection, 57 (1): 66-69.
3. DIE (2006): Su ÜrünleriIstatistikleri 2004 Fisheries Statistics, T.C. BasbakanlikDevletIstatistikEnstitüsü, https://www.tuik.gov.tr
4. Hardisson, A., Rubio, C., Frias, I., Rodriguez, I. veReguera, I. J. (2002). Content of sulphitein frozen prawns and schrimps, Food Control, 13 (4-5): 275-279.
5. Marschall, M. veOtwell, S. W. (1986). Influence of Washing and Cooking on Sulfite Residuals on Treated Shrimp, Proceedings of the 11thAnnual Tropical and Subtropical Fisheries Technological Conference of the AmericasJanuary 13-16, 1986 Tampa, Florida, https://sst.ifas.ufl.edu/11tham.html
6. Otwell, W. S. ve Marshall, M. (1986). ScreeningAlternatives to sulfiting agents to controlshrimpmelonosis. Evaluation of alternatives to sulfiting agents as Melanosis inhibitors in raw shrimp, Procedings of the 11th Annual Tropical and Subtropical Fisheries Technological Conference of the Americas January 13-16, 1986 Tampa, Florida, https://sst.ifas.ufl.edu/11tham.html
7. Türk Gida Kodeksi (2003). Su ÜrünleriYönetmeligi, ResmiGazeteTarihiSayisiDegisiklikAçiklamasi, Ilk Yayin 10.03.1995 22223, Degisiklik14.11.2002 24936 Ek 7, Ek 8, Ek9.
8. TSE (1991). SodyumMetabisülfit- GidalardaKullanilan. TürkStandartlari TS 9558/Kasim1991, UDK 664.099.4:546.332.24, BrinciBaski G.T.I.P. 2832.10, TürkStandartlariEnstitüsü, NecatibeyCaddesi 112 Bakanliklar- Ankara.
9. Roos-Hudak, M., Wood, J., B. ve Carey, J. (1986). Screning of Sodium Bisulfite on Shrimp: A Modified Monier-Williams Approach, Proceedings of the 11th Annual Tropical and Subtropical Fisheries Technological Conference of the Americas January 13-16, 1986 Tampa, Florida, https://sst.ifas.ufl.edu/11tham.html
10. Sümbüloglu K. veSümbüloglu V. (2002), Biyoistatistik, HatipogluBasimveYayim San. Tic. Ltd. Sti. ISBN: 975-7527-12-2. 10. Baski, Ankara.
11. Varlik, C., Ugur, M., Gökoglu, N. veGün, H. (1993). Su ÜrünlerindeKaliteKontrolIlkeveYöntemleri, Gida TeknolojisiDernegiYayin No:17. Istanbul.
12. Wegner, T. veFinne, G. (1986). Evaluation of alternatives to sulfiting agents as Melanosisinhibitors in raw shrimp, Procedings of the11th Annual Tropical and Subtropical Fisheries Technological Conference of the Americas January 13-16, 1986 Tampa, Florida, https://sst.ifas.ufl.edu/11tham.html
13. Weingartner, E., K.; Koburger, J. veOblinger, L. ve Knapp, W., F. (1977). Residual Bisulfite in Iced PaneusShrimp, Journal of Food Protection, 40 (4): 234-235.