Journal of FisheriesSciences.com

Keywords

African catfish, Clarias gariepinus, Sex reversal, Androstenedione

Giris

Birçok gonokron ve hermofrodit baliklarda cinsiyetlerin farklilasmasi türlere göre farkliliklar göstermektedir. Cinsiyetlerin farklilasmasinda cinsiyet steroidleri aktif bir rol oynadiklari için cinsiyetleri farklilasmamis olan balik türlerine cinsiyet kontrolü amaciyla dis kaynakli steroidler uygulanmaktadir. Böylece cinsiyet steroid uygulamasi ile arzu edilen fenotipe dogru cinsiyeti degistirmek mümkün olmaktadir. Baliklarda hormonal uygulamalarla cinsiyet dönüsümü yetistiricilik açisindan tek cinsiyetli popülasyonlarin üretilmesi ve cinsiyetlerin nasil farklilastiginin anlasilmasi açisindan önemli bir tekniktir. Yetistiricilikte cinsiyet steroidlerinin özellikle androjenlerin kullanimi sadece büyümeyi hizlandirmakla kalmaz, ayni zamanda arzu edilen cinsiyet dönüsümünü saglamis olur. Cinsiyet dönüsümünden elde edilen faydalar dezavantajlardan daha fazla oldugu için birçok gelismis ve gelismekte olan ülkelerin su ürünleri yetistiriciligi endüstrilerinde yaygin bir sekilde bu uygulamalar kullanilmaktadir. Uzun yillardan beri bu konu üzerinde arastirmalar yapilmasina ragmen bu tekniklerin gelistirilmesi ile ilgili çalismalara olan gereksinim, günümüzde hala güncelligini korumaktadir (Tave, 1992).

Cinsiyet hormonlari; cinsiyet gelisiminin kontrolünde, büyümenin hizlandirilmasinda ve yem degerlendirmenin artirilmasinda etkilidir.Cinsiyet gelisiminin hormonla kontrol edilmesinin birçok faydali yönü vardir. Böylece hem üretim faydali yönde kontrol edilir, hem de erkek ve disilerin kültür özellikleri iyilestirilebilir. Baliklarin cinsiyetlerinin hormonla kisirlastirilmasi, gonodal gelismeleri durdurup balikta agirlik artisi saglanmasi su ürünleri yetistiriciliginde önemlidir. Bir balik türünün iyi büyüyen cinsiyeti hangisi ise stogun tamaminin o cinsiyete dönüstürülmesi, cinsiyet hormonlari kullanilarak gerçeklestirilmektedir (Matty, 1985). Karabalik (Clarias gariepinus) üzerinde yapilan cinsiyet dönüsümü çalismalarinda erkek bireylerin disilere oranla daha hizli bir büyüme sagladigi tespit edilmis ve böylece karabalik üretimi yapan çiftliklerde tamamen erkek olan monosex populasyonlarin üretilmesinin büyük bir yarar saglayacagi ortaya konmustur (De Kimpe ve Micha,1974). Daha sonraki yillarda birçok karabalik türlerinde cinsiyet dönüsümü çalismalari yürütülmüs ve bu konuda büyük ilerlemeler kaydedilmistir (Van Den Hurk ve ark., 1984–1985; 1987; 1989; Turan ve Akyurt, 2005a, 2005b, 2005c)

Bu uygulamalarla her bir balik tarafindan tüketilen hormon miktarlari çok az olup, bunlar da vücuttan hizli bir sekilde atilmaktadir. Öyle ki, hormon uygulamasinin tamamlanmasindan sonra balikta olabilecek steroid kalintilari bir aydan daha az bir süre zarfinda vücuttan uzaklasmis olur (Curtis ve ark., 1991, Piferrer ve Donaldson 1994). Fakat bu yaklasim pazarlamada sorunlar çikarabilmektedir. Tüketiciler pestisit, kisirlastirici, antibiyotik veya hormon bulunmayan gidalar istemektedirler. Bu nedenle, hormon kullaniminda birtakim yasak ve sinirlamalarin getirildigi bilinmektedir (Ostrowski ve Garling, 1988). Su an ülkemizde de Tarim ve Köyisleri Bakanligi Koruma ve Kontrol Genel Müdürlügü tarafindan Su ürünleri yetistiriciliginde ve balik çiftliklerinde sentetik steroidlerin kullanimi yasaklanmistir. Ayrica sentetik hormonlar çok pahalidir ve toksik etkiye de sahip oldugu için uygulamasinda zorluklar yasanmaktadir.

Bütün bu konular göz önünde bulunduruldugunda, arastirmacilar bu tür çalismalarda sentetik hormonlar yerine farkli alternatif uygulamalarin neler olabilecegi konusunda çalismalara yönelmisler ve nitekim son yillarda baliklar ve diger canlilar üzerinde yapilan çalismalar isiginda fitokimyasallarin, ayni zamanda steroid aktivitesine sahip oldugunu ve bu yönde islevsel olabileceginin mümkün oldugunu tespit etmislerdir (Deborah ve Van Der Kraak, 1995; Lehtinen ve ark., 1999). Böylece, hormonal cinsiyet dönüsüm tekniklerinde kullanilan sentetik hormonlardan dolayi görülen olumsuz etkiler bu alanda steroid aktiviteye sahip bitki ekstraktlarinin kullanimi ile ortadan kalkabilecektir.

Fitoandrojenler, insanlarda hormonal tedavilerde kullanilan alternatif bir uygulamadir. Erkeklerin vücutlarindaki testosteron seviyesini yükseltmek veya hormon tedavisi yapmak için fitoandrojenler çok güvenli bir sekilde kullanilmaktadir. Erkeklerde yaslanma sonucu ortaya çikan prostat kanseri üzerine olan etkisinden, daha kuvvetli kemik yapisi ve vücutta kas yapimini artirici etkisine kadar birçok yönden fitoandrojenler ile ilgili çalismalar yapilmistir. Fitoandrojenler, dogal olarak vücuda alinabilir, herhangi bir yan etkisi yoktur ve erkeklerde özellikle andropoz dönemlerinde hormonal tedavilerde güvenli bir sekilde kullanilabilmektedir (Wu, 1992; Street ve ark., 1996).

Fitoandrojenler, ilk olarak 1930’lu yillarda sentezlenmistir. Androstenedion ise ilk defa Dr. Charles Kochian (Steroid hormonlar konusunda dünyaca ünlü bir uzman) tarafindan çalisilmis ve androstenedionun hem anabolik hem de androjenik özelliginin bulundugu ortaya çikarilmistir. Daha sonralari 1970’li ve 1980’li yillarda olimpiyatlarda androstenedionun kullanimi baslamis ve atletlerin daha güçlü bir kas yapisina sahip olmasinda oldukça etkili oldugu tespit edilmistir (Hacker ve Mattern, 1995). Bir fitoandrojen olan androstenedion ise dogal bir steroid hormonu olup bazi çam agaçlarinin polenlerinden dogal olarak elde edilmektedir (Cohen, 2001). Fitoandrojenlerin insanlar üzerine olan bu olumlu etkileri bizleri baliklarda gerek cinsiyetlerin degisimi gerekse büyüme üzerine olumlu bir etki gösterip göstermeyecegi konusunda arastirma yapmaya yönlendirmistir

Bu arastirmada, karabalik yetistiriciliginde tek cinsiyetli erkek popülasyonlarin üretimi için sentetik hormon uygulamalarina alternatif olabilecek bitkisel hormonlarin etkilesimini arastirmak amaçlanmistir. Bu amaçla: çam poleninden elde edilen dogal steroid bir hormon olan androstenedion hormonunun karabaliklarda cinsiyet dönüsümü, gonad gelisimi ve yasama orani üzerine olan etkileri belirlenmeye çalisilmistir.

Materyal ve Metot

Balik materyali olarak Mustafa Kemal Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Arastirma Merkezi’nde yetistirilen Clarias gariepinus (Burchell, 1822) türü karabaliklar kullanilmistir. Dogadan yakalanan anaç karabaliklardan (Clarias gariepinus (Burchell, 1822) suni dölleme yoluyla larvalar elde edilmis olup, döl alma islemi Tekelioglu (1980)’nun bildirdigi yönteme göre yapilmistir. Döllenen yumurtalar su ile iyice yikandiktan sonra kuluçkaliklara yerlestirilmis ve su sicakligi 25 ºC’ ye ayarlanarak yaklasik olarak 36 saat içerisinde çikis gerçeklesmistir.

Ortalama baslangiç canli agirliklari ve toplam boylari sirasiyla 2,80±0,07 mg ve 0,76±0,07 mm olan 2 günlük C. gariepinus larvalari her akvaryuma (3 adet/L) 100 adet olacak sekilde yerlestirilmis olup toplam 30 litrelik 12 adet cam akvaryum kullanilmistir. Akvaryumlara havalandirma maksadiyla hava taslari, su sicakligini belirli bir düzeyde tutmak için termostatli isiticilar ve sicaklik ölçümlerini yapabilmek içinde dijital termometreler yerlestirilmistir.

Deneme üç tekerrürlü tesadüf parselleri deneme tertibi seklinde yürütülmüstür. Kontrol grubu ile birlikte androstenedion hormonu immersiyon yöntemi ile 25, 50 ve 75 mg hormon/L su oranlarinda karabalik larvalarina uygulanmistir. Belirlenen oranlarda tartilan bitki ekstraktlari ilk önce 250 ml distile su içerisinde 30 dakika kaynatilmistir. Daha sonra iki kez Watman filtre kagidindan geçirilerek iyice süzülmüs ve akvaryumlara bosaltilmistir (Gauthaman ve Adaikan, 2005). Bu uygulama larvalarin çikis yaptiklari 2. günden itibaren baslanarak bir ay süre ile haftada üç gün yapilmistir. Her uygulamadan sonra akvaryumlarin sulari tamamen bosaltilip iyice temizlenmis ve bir sonraki uygulamaya hazir hale getirilmistir (Van Den Hurk ve ark., 1989).

Yumurtadan çikan larvalar 2 gün içinde besin keselerini absorbe ederek distan yemlenmeye baslanmistir. Larvalara ilk 10 gün artemia ve tubifex verilmis daha sonra alabalik baslangiç yemine (Inve, Akuamaks, Türkiye) (Yemin besin madde içerigi %48 protein, %18 yag) geçilmis ve baligin büyümesine bagli olarak da yemin partikül büyüklügü artirilmistir. Baliklara verilecek günlük yem miktari artemia ve tubifex için her bir akvaryumdaki toplam canli agirligin (Yas agirlik esasina göre) %160’i, kuru yem için ise ilk bir aya kadar canli agirliklarinin %20’si olacak sekilde günde dört ögün yemleme yapilmistir (Hung ve ark., 1999). Karabaliklara verilen yem miktari dört aylik döneme kadar ise toplam canli agirliklarinin % 6’si olarak belirlenmis olup günde üç ögün yemleme yapilmistir (Al-Hafedh ve Ali, 2004).

Immersiyon uygulamasi tamamlandiktan sonra dört aylik sürenin sonunda karabaliklarin cinsiyet oranlari ve gonad gelisimleri tespit etmek amaciyla gruplardaki baliklarin hepsine anestez uygulanarak (6,75-9,5 mg/L Quinaldin) bireylerin vücut agirliklari ve gonad agirliklari tespit edilmistir. Disi ve erkek gonadlar bu dönemde birbirinden kolaylikla ayirt edilebilmistir (Ovaryumlar kirmizimsi renkleri testisler ise gribeyaz renkleri ile). Vücut agirliklari ve gonad agirliklari belirlendikten sonra bu degerler birbirlerine oranlanarak her bir hormon grubuna ait Gonadosomatik indeks degerleri asagidaki esitlige göre hesaplanmistir (Van Den Hurk ve ark., 1989).

Gonadosomatik indeks (GSI) (%) = (Gonad agirligi/Vücut agirligi)x 100

Çalismada arastirma bulgularinin degerlendirilmesinde SPSSv10 istatistik paket programi kullanilmistir. Deneme sonunda uygulama gruplarina göre saptanan cinsiyet oranlari Pearson χ2 uyum testine göre yapilmistir (Mair ve ark., 1987). Ortalama vücut agirligi, gonad agirligi ve GSI degerleri için Student’s t-testi kullanilmistir (Van Den Hurk ve ark., 1989).

Bulgular ve Tartisma

Arastirma sonunda karabaliklarda farkli konsantrasyonlarda androstenedion uygulamasinin cinsiyet orani üzerine etkileri ve dozlara ait χ2 testi sonuçlari Tablo.1’de verilmistir. Deneme sonu itibariyle yapilan istatistik analizler sonucunda kontrol grubunun cinsiyet orani ile teorik olarak beklenen 50:50 cinsiyet orani arasinda önemli bir farklilik gözlenmemistir (P>0,05) (Tablo 1).

Table 1: The effects of different concentrations of Androstenedione on sex ratio and survival of African catfish (C. gariepinus) and χ² test results belong to dosages.

Karabaliklarda cinsiyet dönüsümü bakimindan androstenedion uygulamasini tüm doz seviyeleri arasindaki % erkek oranlari birbiriyle benzerlik göstermektedir. Nitekim yapilan χ2 uyum testi sonuçlarina göre, bu oranlar kontrol grubu ile karsilastirildiginda istatistiksel olarak benzer bulunmustur (P>0.05). Tek cinsiyetli erkek populasyonlar üretilmesi yönünde yapilan bu çalismada en yüksek erkeklesme orani % 58 ile 50 mg/L androstenedion ihtiva eden grupta tespit edilmis olup bu degerleri sirasiyla %52 ile 75 mg/L androstenedion ekstraktli ve %46 ile 25 mg/L androstenedion ekstraktli grup takip etmistir. Kontrol grubunda ise %43 oraninda erkek birey gözlenmistir (Tablo 1; Sekil 1).

Figure 1: Male-female proportion in different concentrations of Androstenedione

Karabaliklarda (C. gariepinus) farkli konsantrasyonlarda androstenedion uygulamasinin ortalama vücut agirligi, gonad agirligi ve GSI üzerine olan etkileri Tablo 2.’de verilmistir.

Table 2: The effects of different concentrations of androstenedione on body weight, gonad weight and GSI of African catfish (C. gariepinus) for 120 days.

Dogal hormon uygulamasinin yapildigi doz seviyelerinin her birinden elde edilen ortalama vücut agirligi, gonad agirligi ve gonadosomatik indeks (GSI) degerleri ile kontrol grubu degerleri t-testi ile karsilastirildiginda istatistiksel olarak önemli bir farklilik olmadigi gözlemlenmistir (P>0.05).

Fitoandrojenlerin insanlar üzerindeki olumlu etkileri göz önünde bulundurularak bu tür steroidlerin baliklar üzerindeki olasi etkilerini belirlemek amaciyla yürütülen bu çalismada, beklenilen basarili bir cinsiyet dönüsümü sagla-namamistir. Bununla birlikte, androstenedion gruplarinda ilk dört aylik süre içerisindeki yasama orani %77 ile %83 arasinda degismistir. Bu sonuçlar dikkate alindiginda androstenedionun karabaliklar üzerinde yasama orani açisindan ters bir etki meydana getirmedigi açik bir sekilde görülmüstür.

Fitoandrojenler, dogal olarak fitokimya-sallardan (diosgenin, sitosteroller gibi) elde edilen ekstraktlardir ve bunlar vücutta steroid hormon yapitaslarinin etkili bir sekilde kullanilmasini saglamaktadir. Fitoandrojenler insanlarda genel olarak, cinsel gücü ve fonksiyonu artirir, kas yapimini olumlu yönde etkiler ve güçlendirir, ayni zamanda strese karsi toleransi artirarak insani daha güçlü kilar. (Pinker ve ark.,1994; Barrett-Connor ve ark., 1999). Ayrica fitoandrojenlerin testosteron düzeyini artirmanin yaninda anabolik steroid etkisi de bulunmaktadir. Bir fitoandrojen olan androstenedion ise dogal bir steroid hormonudur. Çesitli Avrupa kaktüsleri ve bazi çam agaçlarinin polenlerinden dogal olarak elde edilmektedir (Saden ve ark., 1993; Cohen, 2001). Oysa yapmis oldugumuz çalismada karabaliklarda farkli konsantrasyonlarda (25, 50 ve 75 mg/kg diet) androstenedion uygulamasinin cinsiyet orani ve gonad gelisimi üzerine bir etkisinin olmadigi tespit edilmistir.

Lee ve ark.(2004) tarafindan gökkusagi alabaliklarinda (Oncorhynchus mykiss) maca bitkisinin cinsiyet orani üzerine etkisi arastirilmis ve sonuçta cinsiyet orani ve gonad gelisimini etkilemedigi ve kontrol grubu ile benzerlik gösterdigi belirtilmistir. Halbuki, maca bitkisinin insanlar da dahil olmak üzere bir çok memeli hayvanda güçlü bir anabolik etkiye sahip oldugu (Zheng ve ark. 2000; Gonzales ve ark. 2001), spermin dölleme yetenegini artirdigi ve macamideslerin farmakolojik bir etki gösterdigi (Ganzera ve ark. 2002) yapilmis olan birçok çalismada ortaya konmustur.

Böylelikle yapmis oldugumuz çalismanin bu yönü ile daha önceden yapilmis olan bu arastirma ile benzerlik gösterdigi tespit edilmistir. Fakat yaptigimiz çalismada androstenedionun karabaliklarda cinsiyet dönüsümü yönünden etkili olmadigi ortaya çikmistir. Buna neden olarak androstenedionun içeriginde yeterli düzeyde fitoandrojenik etken maddelerin bulunmamasi veya içeriginde bulunan diger kimyasallardan kaynaklanabilecegi gösterilebilir. Bunun için bu konuda kesin bir yargiya varmak mümkün degildir.

Sonuç

Bu çalismada, karabaliklar üzerinde androstenedionun steroid hormon etkisine sahip olup olmadigi belirlenmeye çalisilmistir ve beklenilen basarili bir cinsiyet dönüsümü saglanamamistir. Bu nedenle bundan sonraki çalismalarda bu tür etken maddelerin baliklar üzerinde dogrudan etkileri çalisilarak herhangi bir islevselligin olup olmadigi ve nasil bir etki gösterecegi daha açik bir sekilde ortaya konabilir. Ayrica ekonomik öneme sahip diger tatli su ve deniz baliklari üzerinde benzer çalismalarin yürütülmesi, farmokinetik çalismalarin yapilmasi ve bu bitki ekstraktlarinin yaninda insanlarda veya diger omurgalilarda farkli amaçlarla kullanilan fitoestrojen ve fitoandrojenlerin baliklar üzerindeki etkilerinin de belirlenmeye çalisilmasi su ürünleri sektörüne önemli katkilar saglayabilir.

Kaynaklar

Al-Hafedh, Y. S., Ali, S. S., (2004). Effects of Feeding on Survival, Cannibalism, Growth and Feed Conversion of African Catfish, Clarias gariepinus (Burchell) in Concrete Tanks, Journal of Applied Ichthyology, 20: 225-227. doi:10.1111/j.1439-0426.2004.00544.x

Al-Hafedh, Y. S., Ali, S. S., (2004). Effects of Feeding on Survival, Cannibalism, Growth and Feed Conversion of African Catfish, Clarias gariepinus (Burchell) in Concrete Tanks, Journal of Applied Ichthyology, 20: 225-227. doi:10.1111/j.1439-0426.2004.00544.x

Curtis, L.R., Diren, F.T., Hurley, M.D., Seim, W.K., Tubb, R.A., (1991). Disposition and Elimination of 17 alpha metyltestosterone in Nile Tilapia (Oreochromis niloticus), Aqua-culture, 99: 193-201. doi:10.1016/0044-8486(91)90298-L

Cohen, P.G., (2001). Aromatase, Adiposity, Ag-ing and Dieases. The Hypogonadal-meta-bolic-atherogenic-dieases and Aging Connection, Medicine Hypotheses, 56(6): 702-708. doi:10.1054/mehy.2000.1169

De Kimpe, P., Micha, J. C., (1974). First Guide-lines for the Culture of Clarias lazera in Central Afric, Aquaculture, 4: 227-248. doi:10.1016/0044-8486(74)90036-2

Deborah, L. M., Van Der Kraak, G. J., (1995). The Phytoestrogen Beta Sitosterol Alters the Reproductive Endocrine Status of Goldfish, Toxicology and Applied Pharmacology, 134: 305-312. doi:10.1006/taap.1995.1196

Ganzera, M., Zhao, J., Muhammad, L., Khan, I.A., (2002). Chemical profiling and Stan-dardization of Lepidium meyenii (Maca) by Reversed Phase High Performance Chro-matograpy. Chemical and Pharmacological Bulletin, 50: 988-991. doi:10.1248/cpb.50.988

Gonzales, G F., Ruiz, A., Gonzales, C., Villegas, L., Cordova, A., (2001). Effects of Lepidium meyenii (maca) Roots on Spermatogenesis of Male Rats, Asian Journal of Andrology, 3: 231-233. https://www.asiaandro.com/archive/1008-682X/3/231.htm Erisim Tarihi:19.01.2010

Gauthaman K., Adaikan P.G., (2005). Effects of Tribulus Terrestris on Nicotinamide Ade-nine dinucleotide phosphate diaphorase Ac-tivity and Androgen Receptors in Rat Brain, Journal of Ethnopharmacology, 96 (1-2): 127-132. doi:10.1016/j.jep.2004.08.030

Hung, L.T., Tam, B.M., Cacot, P., Lazard, J., (1999). Larval Rearing of The Mekong Cat-fish, Pangasius bocourti (Pangasiidae, Silu-roidei): Substitution of Artemia nauplii with Live and Artificial Feed, Aquatic Living Re-source, 12(3): 229-232. doi:10.1016/S0990-7440(00)88473-9

Hacker, R., Mattern, C., (1995). German Patent De 42 14953 A1, Arrowdeen, Ltd. Germany.

Lee, K.J., Dabrowski, K., Rinchard, J., Gome Z, C., Leszek, G., Vilchez, C., (2004). Supple-mentation of Maca (Lepidium meyenii) Tu-ber Meal in Diets Improves Growth Rate and Survival of Rainbow Trout Oncorhyn-chus mykiss (Walbaum) Alevins and Juve-niles, Aquaculture Research, 35: 215-223. doi:10.1111/j.1365-2109.2004.01022.x

Lehtinen, K.J., Mattsson, K., Tana, J., Engstrom, C., Lerche, O., Hemming, J., (1999). Ef-fects of Wood-Related Sterols on The Re-production, Egg Survival, and Offspring of Brown Trout ( Salmo Trutta Lacustris L.), Ecotoxicology and Environmental Safety, 42: 40-49. doi:10.1006/eesa.1998.1724

Mair G.V., Penman D.J., Scott A., Skibinski D.H.F., Beardmore, J.A., (1987). Hormonal Sex Reversal and The Mechanism of Sex Determination in Oreochromis. From Pro-duction Word Symposium on Selection Hy-bridization and Genetic Engineering in Aq-uaculture, Bordeaux, 27-30 May 1986. Vol 2. Berlin. Pp.301-312.

Matty, A.J., (1985). Fish Endocrinology. Croom Helm Ltd. London and Sidney, 267 P.

Ostrowski, A.C., Garling, D.L., (1988). Influ-ences of Anabolic Hormone Treatment and Dietary Protein Energy Ratio on Condition and Muscule Deposition in Rainbow Trout, The Progressive Fish Culturiest, 53(41-44): 136-140. doi:10.1577/1548-8640(1988)050<0136:IOAHTA>2.3.CO;2

Phillips. G.B., Pinker Nell, B.H. and Jing, T.Y., (1994). The Association of Hypotestostero-nemia with Coronary Artery Disease in Men, Arterioscler Thromb,14(5): 701-706. https://atvb.ahajournals.org/cgi/content/full/16/11/1383 Erisim Tarihi:19.01.2010

Piferrer, F., Donaldson, E.M., (1994). Uptake and Clearance of Exogenous Estradiol-17 Β and Testosterone During The Early Develop-ment of Coho Salmon (Oncorhynchus ki-sutch), Including Eggs, Alevin and Fry, Fish Physiology Biochemistry, 13: 219-232. doi:10.1007/BF00004360

Street, C., Antonio, A., Cudlipp, D., (1996). An-drogen Use by Athletes: A Reevaluation of The Health Risks, Canadian Journal Ap-plied. Physilogy, 21(6): 421-440.

Tave, D., (1992). Genetics for Fish Hatchery Managers. Van Nostrand Reinhold, 98-127 p, New York..

Tekelioglu, N., (1980). Çukurova Bölgesindeki Tatli Su Kaynaklarinda Bulunan Kara-baliklarin Dogal Kosullarindaki Bazi Vücut Özellikleri ve Yumurta Verimliligi ile Çu-kurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Balik Üretim Tesislerinde Yetistirme Olanaklari Üzerine Bir Arastirma. Ç.Ü. Zootekni Abd Doktora Tezi, Adana.

Turan, F., Akyurt, I., 2005a. Effects of 17α-Me-thyltestosterone and β-Estradiol on Growth in The African Catfish Clarias gariepinus (Burchell, 1822), Journal of Aquaculture in the Tropics, 20(1): 81-90.

Turan, F. And Akyurt, I., 2005b. Effects of Red Clover Extract on Growth Performance and Body Composition of African Catfish, Cla-rias gariepinus, Fisheries Science, 71: 618-620. doi:10.1111/j.1444-2906.2005.01006.x

Turan, F. And Akyurt, I., 2005c. Effects of An-drostenedione, a Phytoandrogen, on Growth and Body Composition in The African Cat-fish Clarias gariepinus, The Israeli Journal of Aquaculture Bamidgeh, 57(1): 62-66.

Van Den Hurk, R.,Viveen, W.J.A.R., Pinkas, R., Van Oordt, P.G.W.J., (1984-1985). The NaturalGonadal Cycle in The African Cat-fish, Clarias gariepinus; A Basis For Ap-plied Studies on its Reproduction in Fish Farms, Israel Journal of Zooloy, 33: 129-147.

Van Den Hurk, R, Resink, J.W., Peute, J., (1987). The Seminal Vesicle of The African Catfish, Clarias gariepinus. A Histological Histochemical, Enzyme-Histochemical, Ultrastrutural and Physiological Study, Cell Tissue Research, 247: 573-582.

Van Den Hurk, R, Richter, C.J.J., Janssen, J., (1989). Effects of 17 Alpha Methyl-testosterone and 11 Beta- Hydroxy-androstenedione on Gonad Differentiation in The African Catfish, Clarias gariepinus, Aquaculture, 83: 179-191. doi:10.1016/0044-8486(89)90070-7

Wu, F.C., (1992). Testicular Steroidogenesis and Androgen Use and Abuse. Bailliere Clinical Endocinology and Metabolism Chapter 7.

Zheng, B.L., He, K., Kim, C.H., Rogers, L., Shao, Y., Huang, Z.Y., Lu, Y., Yan, S.J., Qien, L.C., Zheng, Q.Y., (2000). Effect of A Lipid Extract from Lepidium meyenii on Sexual Behavior in Mice and Rats, Urology, 55: 598-602. doi:10.1016/S0090-4295(99)00549-X