- (2013) Volume 7, Issue 2
Sedat Gönener*, Süleyman Özdemir
Sinop Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi Avlama ve Isleme Teknolojisi Bölümü, Sinop
In this study carried out between September-December 2008 and January-April 2009 fishing periods, a total of 89.03 km2 areas has swept and mean swept area is 0.13718±0.0006 km2 per trawl haul. On the swept area surveys performed at the Sinop-Ä°nceburun region; annual, monthly and daily catch amounts of whiting (Gadus merlangus euxinus), red mullet (Mullus barbatus ponticus), turbot (Psetta maxima maeotica), shad (Alosa sp.), picarel (Spicara mae-na), horse mackerel (Trachurus mediterraneus), shark (Squalis achantias) and goby (Gobius sp.) has determined and catchable fish biomass and stock size on the region has examined. According to results of the study, separately practiced for both of 2008 and 2009 fishing pe-riods, distribution of whiting, red mullet, turbot, shad, picarel, horse mackerel, shark and go-by has calculated 932.90 ±22.41 kgkm-2, 11.37 ±0.69 kgkm-2, 24.35 ±1.21 kgkm-2, 8.13 ±0.46 kgkm-2, 1.79 ±0.17 kgkm-2, 6.24 ±1.99 kgkm-2, 0.39 ±0.16 kgkm-2 and 4.11 ± 0.30 kgkm-2 respectively. Stock sizes of the species for 2008 and 2009 fishing periods has deter-mined 690.18 ±16.57 tons, 8.41 ±0.51 tons, 18.02 ±0.89 tons, 6.01±0.34 tons, 1.32 ±0.12 tons, 4.62 ±0.27 tons, 0.29 ±0.11 tons and 3.37 ±0.28 tons for whiting, red mullet, turbot, shad, picarel, horse mackerel, shark and goby, respectively.
Keywords
Fish stocks, Fisheries management, Sinop, Inceburun
Giri?
Türkiye’de avlanan deniz bal?klar?n?n son yirmi y?lda ortalama %75’i Karadeniz’den kar??-lanm??t?r. Di?er deniz ürünleri de kat?ld???nda avc?l?k yoluyla elde edilen su ürünlerinin oran? Türkiye avc?l???n?n % 80 ine ula?maktad?r(Genç, 2007). Mezgit, barbunya ve kalkan gibi ekono-mik bak?mdan önemli bal?k türlerinin toplam üre-tim içerisindeki y?ll?k pay? s?ras?yla yakla??k 14 bin ton, 2 bin ton ve 600 ton olarak gerçek-le?mektedir(Anonim, 2008).
Bugün ula??lan avlama teknolojisi dikkate al?nd???nda ki?i ba??na tüketimin ayn? düzeyde (7.5-8.5 kg/y?l) tutulmas? mümkün görünmekle birlikte en az 10 y?ll?k üretim art??? sürecini ge-rektirmektedir. Ancak söz konusu periyotta üre-tim süreklili?i yani sürdürülebilir bal?kç?l???n sa?lanmas? önceliklidir, zorunludur.
Karadeniz de özellikle çal??man?n yap?ld??? bölgede (hamsi, palamut vb.) pelajik bal?k av miktarlar?ndaki ani azalmalar bal?kç?lar? h?zl? bir ?ekilde mezgit, barbunya, kalkan yada istavrit gi-bi dip yada bentopelajik bal?k kaynaklar?na yö-neltebilmektedir. Üretim süreklili?inin sa?lana-bilmesi nedeniyle bölgedeki demersal bal?k biyo-kütlelerinde meydana gelebilecek de?i?imler, iz-lenmesi ve alt? çizilmesi gereken önemli durum-lard?r. Ayr?ca hamsi ve kum midyesi gibi türler için Karadeniz de yap?lan “kota” benzeri üretim planlamalar?n?n gerçe?e ve gere?ine uygun ?e-kilde düzenlenebilmesinin yan? s?ra yo?un avla-nan di?er türleri de içine alan genel bir uygulama olabilmesi için bilimsel, rasyonel verilerin elde edilmesi kaç?n?lmazd?r. Bu kapsamda çal??ma; Karadeniz in önemli bir demersal bal?kç?l?k böl-gesinde ve II. dönem için gerçekle?tirilerek eko-nomik de?eri olan bal?k türlerinin birim alandaki avlanabilir miktarlar?, bölgedeki stok yo?unluk da??l?mlar? ve bunlar?n bir önceki döneme göre de?i?imleri belirlenmi?tir. Çal??ma ile stoklar?n durumunun belirlenerek üretim planlar?n?n ya-p?lmas?, yasa ve kurallar?n olu?turulmas? gibi av-c?l?k yönetiminde üretim süreklili?inin sa?lanma-s?na yönelik çal??malar dizinine katk?lar sa?lan-mas? amaçlanm??t?r.
Materyal ve Metot
Çal??ma, Eylül-Aral?k 2008 ve Ocak-Nisan 2009 tarihleri aras?ndaki sekiz ayl?k periyot bo-yunca ticari tekneden al?nan verilerle yap?lm??-t?r. Yap?m? haz?rl?k a?amas?nda olan nükleer santral alan?na yak?n bir bölgede yer alan, bat?da Bahçeli Kayal?klar? üzerinden geçen boylam çizgisi [34º 41’ 000’’E] ile do?uda ?nceburun üzerinden geçen boylam çizgilerinin [34º 56’ 695’’ E]; kuzeyde [42º 15’ 000’’ N] enlemi ile kesi?tikleri noktalar aras?nda kalan, trol avc?l?-??na aç?k alanlarda gerçekle?tirilmi?tir.
Çal??mada toplam alan olarak hesaplanan bölgenin büyük bölümünde dip trol çekimleri yap?lm??t?r. Ba?ka bir ifade ile toplam alan böl-gede avc?l?k yapan ticari dip trol a?? ve tekne-siyle yap?lan çekimlerin homojen da??l?m? en yüksek düzeyde olacak ?ekilde belirlenmi?tir (?ekil 1). Toplam alan, dijital planimetre ve böl-ge koordinatlar? kullan?larak gerçekle?tirilmi?tir. Çal??ma ve bölgedeki deniz ko?ullar? nedeniyle sabit ya da belli derinliklerde dip a?? çekme ola-na?? zaten bulunmamaktad?r.
?ekil 1. Çal??man?n yap?ld???, dip trol avc?l???na aç?k bölge (Gönener ve Bilgin, 2010’den al?nm??t?r.)
Figure 1. The study area allowed to bottom trawling
Foto?raf 2. Çekim süresi ve h?z?n? etkileyen baz? faktörler (orijinal)
Image 2. Some factors affecting haul time and velocity
Foto?raf 3. Çekimlerde elde edilen bal?k a??rl?klar?n?n belirlenmesi (orijinal)
Image 3. Determination of fish weights
Çal??ma, 2008 y?l?nda 282 çekim, 2009 y?l? için 367 çekim olmak üzere toplam 649 çekim-den elde edilen bilgilerin de?erlendirilmesi ile gerçekle?tirilmi?tir. Çekimlerde tekne personeli (reis) taraf?ndan özel olarak tutulan bal?kç?l?k jurnalleri de dikkate al?nm??t?r. Bu kapsamda 4 ayl?k periyottan olu?an 2008 y?l? av sezonunda, ayl?k denize ç?k?lan gün say?s? en az 10 gün, en çok 14 gün, toplamda ise 47 gün olmu?tur. Ça-l??ma tarihleri içerisindeki di?er 4 ayl?k sürede yani 2009 y?l?nda ise ayl?k denize ç?k?lan gün sa-y?s? en az 11 gün, en çok 19 gün olarak gerçek-le?mi?tir. Ayn? y?l avlama yap?lan toplam gün sa-y?s? 63 gün dür. Trol çekimi 2008 y?l? için günde 6.0 ±0.05 kez, takip eden y?lda ise günde 5.83 ±0.06Hesaplanm??t?r (Gönener ve Bilgin, 2010).
Çal??mada yerli-ticari dip trol a?? kullan?l-m??t?r. A??n mantar yaka uzunlu?u 24 metre, a??z geni?li?i 12 m, a??z yüksekli?i 0.6-1.5 met-re ve toplam uzunlu?u 30-32 metre olup, torba k?sm?nda a? göz aç?kl??? 40 mm’dir. Çekim sü-releri ve h?z? bölgedeki zemin yap?s?, a? içerisi-ne giren materyalin çe?it ve miktar? ve sahada etkili olan rüzgarlar?n yönü ve ?iddeti gibi önem-li faktörlere ba?l? olarak 1.18-1.23 saat/çekim ve 4.9-5.03 km/saat olarak belirlenmi?tir (?ekil 2).
?ekil 2. Mezgit ve Kalkan biyokütlelerindeki de?i?imler
Figure 2.Variations in biomasses of the whiting and turbot
Ticari trol a?? ve teknesi kullan?larak yap?l-mas? nedeniyle ara?t?rma, daha önce belirlenmi? derinlik konturlar?nda de?il 20-175 m aras?nda de?i?en derinliklerde kez gerçekle?tirilmi?tir.
Trol çekimlerinden avlanan tüm bal?klar içeri-sinden ekonomik de?eri olan bütün türler seçile-rek kasalanm?? ve avlanan bal?k miktarlar? kasa a??rl??? (kalkan ve köpekbal?klar? için adet a??r-l???) olarak kaydedilmi?tir. Türler için belirlenen kasa (veya adet) a??rl?klar?; toplam kasa veya ba-l?k say?s? ile çarp?larak türlerin ilgili çekim için elde edilen toplam a??rl?klar? belirlenmi?tir (?ekil 3). Çal??mada taze tüketim için pazarlanabilir bü-yüklükteki, kasalanm?? bal?klar?n dikkate al?n-mas? nedeniyle bu bal?klar?n belirlenen biyokütle ve yo?unluklar? “avlanabilir” olarak nitelendiril-mi?tir (Gönener ve Bilgin, 2006; Bingel ve ark., 1996). Yap?lan trol çekimlerinden elde edilen ve-riler (Pauly, 1984; Erkoyuncu, 1995 ve Sparre ve Venema 1998) taraf?ndan önerilen yöntemlere göre her çekimde taranan alan [1] numaral? for-mül ile belirlenmi?, tüm avlama bölgesi ve birim alandaki bal?k miktarlar?n?n tahmini ise [2] ve [3] numaral? formüller kullan?larak yap?lm??t?r;
?ekil 3. Barbunya ve Tirsi biyokütlelerindeki de?i?imler
Figure 3. Variations in biomasses of the red mullet and the shad
a: Her çekimde taranan alan(km2), v:Trol çekim h?z? (km saat-1), h: Mantar yaka uzunlu?u (km), t: Çekim süresi (saat), q2: Trol a?? ile al?konan bal?k oran? veya yakalanabilirlik katsay?s? (0,5).
B: Bal?k miktar? (ton), C/f: Birim çabada av mik-tar? (kg), A: Toplam sörvey alan? (km2), q1: Kat-say? (0,5).
b: Birim alandaki bal?k miktar? (kgkm-2), Cw: Av miktar? (kg), a: Her çekimde taranan alan (km2).
Çal??mada, avlaman?n yap?ld??? 2008-2009 y?-l? av sezonlar?nda her tür için ayl?k, günlük, orta-lama ve toplam av miktarlar? belirlenmi?tir. Yine her iki sezonda her ay için avlanabilir bal?k türle-rinin birim ve toplam alandaki stok büyüklükleri-nin tahmini yap?lm??, söz konusu de?erler var-yans analizi ile (Kruskal Wallis) istatistiksel ba-k?mdan incelenmi?tir (Sümbülo?lu ve Sümbü-lo?lu, 2002). Hesaplamalarda Office Excel ve Minitab 15 bilgisayar programlar? kullan?lm??t?r
Bulgular ve Tart??ma
Avlanan türlerde çe?itlilik; büyük ölçüde av-lama mevsimi ve derinli?i, türlerin davran??lar?, gün içerisindeki ???klanma süresi, avlama peri-yodu ve saati, dip yap?s?, s?cakl?k, ak?nt? gibi su-yun fiziksel özelliklerine göre de?i?iklik göster-mektedir. Bu faktörlerin yan? s?ra ortamda av-avc? durumundaki bal?k veya di?er türlerin var-l??? ve bunlar?n bollu?u gibi ba??ml?-ba??ms?z birçok etken av?n kompozisyonunu de?i?tirebil-mektedir (Özbilgin ve Ferro 1997; Özbilgin ve Wardle 2002; Gönener ve Erkoyuncu, 2005).
Avlanan türlerin hemen hepsi farkl? düzey-lerde ekonomik de?ere sahip olmakla birlikte bir-çok türden olu?an dip trolünün toplam av bile-?enlerine bak?ld???nda mezgit, barbunya hatta kalkan bal???n?n bask?n tür olarak kar??m?za ç?k-t??? görülmektedir (Gönener ve Bilgin, 2006; Öz-demir, 2006). Bu çal??mada da verilerin y?llar hatta aylar itibar?yla kar??la?t?r?lmas? ava, yani ana kütleye as?l katk?n?n mezgit, kalkan ve bar- bunyadan kaynakland??? sonucunu ortaya koy-maktad?r.
Kompozisyonu olu?turan ?stavrit-kalkan, mezgit ve köpekbal?klar? gibi av-avc? durumun-daki türlerden baz?lar?n?n varl?k veya bollu?unun, di?er baz? türlerin yo?unluk ve av miktarlar?n? önemli ölçüde de?i?tirebildi?i gözlenmektedir. Bu durum ve belli düzeyde ekonomik de?erleri-nin de olmas? nedeniyle çal??mada; as?l kütle bi-le?enlerini olu?turan mezgit barbunya ve kalkan bal?klar?yla birlikte tirsi, izmarit, istavrit, köpek-bal??? ve kayabal??? türleri de incelenerek, avla-nabilir biyokütle ve stok büyüklüklerinin tahmini yap?lm??t?r.
Türlerin y?ll?k, ayl?k ve günlük av miktarlar?
Tamam? 369,9 km2 olan bölgede 2008 y?l?nda gerçekle?tirilen her çekimde yakla??k 0.13642 ±0.0009 km2 olmak üzere toplam 38.60 km2 lik alan, 2009 y?l?nda ise her çekimde yakla??k 0.13777 ±0.0007 km2 olmak üzere toplam 50.56 km2 lik alan taranm??t?r. ?ki y?ldan olu?an tüm çal??ma periyodundaki her çekimde taranan alan yakla??k 0.13718 ±0.0006 km2 olup, bölgede ta-ranan toplam alan 89.03 km2 dir.
Çal??man?n ilk dönemi olan 2008 y?l?nda bü-tün türlerden olu?an toplam av miktarlar? Ey-lül’de 13.97 ton, Ekim’de 9.27 ton, Kas?m’da 13.87 ton ve Aral?k’ta 5.86 ton olmak üzere top-lam 42.98 ton olarak gerçekle?mi?tir. Bu av?n 40534.50 kg ? mezgit, 61.0 kg ? barbunya, 1513.00 kg ? kalkan 95.90 kg ? tirsi, 68.50 kg ? izmarit, 415.0 kg ? istavrit, 289.75 kg ? kaya ba-l?klar?ndan olu?maktad?r (Tablo 1).
Tablo 1. Y?ll?k-ayl?k toplam av miktarlar? (kg)
Table 1. Annual and monthly total catch amounts (kg)
2009 y?l? av sezonunda ise Ocak ay?nda 12.69 ton, ?ubat ta 12.68 ton, Mart ta 10.5 ton, Nisan ay?nda da 6.73 ton olmak üzere toplam 42.6 ton bal?k avlanm??t?r. Bunun türlere göre da??l?m? mezgit 40221.0 kg, barbunya 953.2 kg, kalkan 498.1 kg, tirsi 642.45 kg, izmarit 94.55 kg, istav-rit 94.85 kg, köpekbal??? 27.5 kg, ve kayabal??? 72.85 kg ?eklindedir(Tablo 1).
2008 ve 2009 olmak üzere her iki dönemi kapsayan çal??ma periyodu boyunca toplam 85.58 ton bal?k avlanm??t?r. Av?n büyük bölü-münü mezgit, kalkan ve barbunya bal?klar? olu?-turmaktad?r. Mezgit in toplam av içerisindeki oranlar? y?llara göre s?ras?yla %94.32 ve %94.41, kalkan?n %3.52 ve %1.17, barbunyan?n ise %0.14 ve %2.24 olarak belirlenmi?tir. Ba?ka bir ifadeyle av?n büyük bölümünü olu?turan mezgit, kalkan ve barbunya bal?klar?n?n toplam av içeri-sindeki miktarlar? s?ras?yla 80755.50 kg, 2011.10 kg ve 1014.20 kg’ d?r. Av kompozisyonunda yer alan di?er türlerin av miktarlar? ise tirsi 738.35 kg, izmarit 163.05 kg, istavrit 509.85 kg, köpek-bal??? 27.50 kg, kaya bal?klar? ise 362.60 kg ola-rak gerçekle?mi?tir.
Çal??mada bölgedeki günlük en yüksek mez-git ve kalkan av miktarlar?n?n, av sezon ba?lang?-c?nda yani Eylül 2008 ve Ocak 2009 aylar?nda elde edildi?i ve bu aylarda avlanan mezgit mikta-r?n?n s?ras?yla 1324.40 ±65.55 kggün-1 ve 911.54 ±36.85 kggün-1 oldu?u belirlenmi?tir. Bölgede günlük kalkan av miktar? Eylül 2008 y?l?nda 65.20 ±1.70 kg iken, 2009 y?l?nda yakla??k 7.91±0.34 kg a dü?mü?, aylara göre de belirgin bir de?i?iklik göstermemi?tir. Kalkan ve mezgit d???ndaki barbunya, tirsi, izmarit, istavrit, köpek-bal??? ve kayabal??? gibi türlerin günlük av mik-tar? ise s?ras?yla 9.22 ±0.54 kg, 6.71 ±0.39 kg, 1.48 ±0.14 kg, 4.64 ±1.44 kg, 0.25 ±0.10 kg ve 3.33 ±0.24 kg olarak hesaplanm??t?r(Tablo 2).
Tablo 2. Günlük av miktarlar? (kggün-1)
Table 2. Daily catch amounts (kgday-1)
Biyokütlelere ait bulgular
Tablo 3 incelendi?inde; dip trolüyle avlanabi-lir mezgit miktar?n?n 2008 y?l? Eylül ay?nda daha yo?un oldu?u görülmektedir. Çal??ma plan? itiba-r?yla 2008 y?l? av sezonu eylül ay?nda 2009 y?l? ise ocak ay?nda ba?lamaktad?r. Pratikte ise 2008 Eylül ay?nda ba?layan av sezonu 2009 nisan ay? sonuna kadar devam etmi?, may?s ba??ndan itiba-ren de av yasa?? ba?lam??t?r. Av sezon ba?lang?-c?nda bölgedeki avc?l?k; populasyonun azalmas? yönündeki etkisini henüz göstermemi?tir. Bu ne-denle eylül ay?nda bölgedeki 2085.54 ±103.22 kgkm-2 lik mezgit biyokütlesi-nin sezonun tamam? için (ayl?k ortalama) hesap-lanan (932.90 ±22.41 kgkm-2 lik) biyokütlelerden istatistik bak?mdan çok daha büyük oldu?u görül-mü?tür. Bölgede bu periyotta birim alandaki mezgit miktar? 2085.54 ±103.22 kgkm-2 olarak hesaplanm??t?r (p<0.05). Ekim ay?nda 728.55 ±36.18 kgkm-2 olan mezgit yo?unlu?u Kas?m ay? itibar?yla 1232.27 ±61.13 kgkm-2 a kadar artan, Aral?k ta ise 558.85 ±56.38 kgkm-2 a azalan, bir seyir izlemi?tir. Mezgit yo?unlu?u 2009 y?l? Ocak ay?nda tekrar artarak km2 de 1098.44 ±41.70 kg a ula?an bunu takiben ?ubat (749.62 ±16.77 kgkm-2), Mart (582.83 ±16.84 kgkm-2) ay-lar?nda azalan, Nisan ay?nda ise (950.07 ±29.79 kgkm-2 ) artan bir seyir izlemektedir. Ancak 2008 ve 2009 y?llar? aras?nda km2 deki mezgit yo?un-luklar? dikkate al?nd???nda yo?unluklar aras?nda-ki fark istatistiksel aç?dan önemsiz bulunmu?tur. Di?er bir ifade ile 2008 ve 2009 y?llar?nda birim alandaki mezgit yo?unluklar? istatistik bak?mdan önemli bir de?i?iklik göstermemi?tir (p>0.05). Her iki y?l av sezonu içerisindeki durum, kalkan bal??? için de benzer olup, 2008 Eylül ay?nda 102.67 ±2.68 kgkm-2 olan bu türe ait birim alan-daki ayl?k yo?unluklarda, av sezonu sonuna do?-ru bir azalma daha sonra da bir art??, bir topar-lanma göstermektedir.
Tablo 3. Avlanabilir bal?k biyokütleleri (kgkm-2)
Table 3. Catchable fish biomass (kgkm-2)
Çal??ma kapsam?nda bölgede dip trolüyle av-lanabilir bal?k türleri içerisinde mezgit bal?kla-r?n?n daha yo?un oldu?u; bunu kalkan, barbunya ve di?er türlerin izledi?i belirlenmi?tir. Bölgede mezgit miktar? 932.90 ±22.41 kgkm-2 olarak bu-lunurken, km2 deki kalkan yo?unlu?u 24.35 ±1.21 kg, barbunya 11.37 ±0.69 kg, tirsi 8.13 ±0.46 kg, istavrit 6.24 ±1.99 kg, kaya bal??? 4.11 ±0.30 kg, izmarit 1.79 ±0.17 kg köpekbal??? yo-?unlu?u ise 0.39 ±0.16 kg olarak belirlenmi?tir.
Stok büyüklüklerine ait bulgular
Biyokütle bak?m?ndan oldu?u gibi 2008 y?l? av sezonunun ba?lang?c? olan Eylül ay?nda, mezgit sto?u di?er aylardan çok daha büyük bo-yutlardad?r (p<0.05) (Tablo 4).
Tablo 4. Avlanabilir bal?k stok büyüklükleri (ton)
Table 4. Catchable fish stock sizes (tonnes)
Eylül ay?nda bölgedeki mezgit stok büyük-lü?ü 15.429.227 ±76.36 ton, Ekim, Kas?m ve Aral?k aylar?ndaki mezgit stoklar? s?ras?yla 728.55 ±36.18 ton, 1232.27 ±61.13 ton ve 558.85 ±56.38 ton olarak tahmin edilmi?tir. Ça-l??mada; 2008 ve 2009 y?llar?nda s?ras?yla 818.36 ±70.75 ton ve 594.56 ±10.80 ton olan stok büyüklü?ünün önemli de?i?iklikler göster-di?i ve periyodun tamam? için bölgedeki mezgit sto?unun yakla??k 690.18 ±16.57 ton oldu?u be-lirlenmi?tir (p<0.05).
Av sezon ba?lang?c? olan Eylül ve Ekim ayla-r?nda bölgede hiç avlanamayan barbunya sto?u 2008 y?l? için 1.06 ±0.39 ton olarak tahmin edi-lirken 2009 y?l? için tahmin 13.90 ±0.71 ton ola-rak gerçekle?mi?tir. Ancak mezgit için söz ko-nusu olan ve yap?lan avlamalar?n sonucu ortaya ç?kmas? beklenen durumun aksine, barbunya sto?u, sezon sonuna kadar önemli oranda art?? göstermi?tir(p<0.05). ?ki y?ldan olu?an av peri-yodunun tamam?nda bölgedeki barbunya stok büyüklü?ü 8.41 ±0.51 ton dur(Tablo 4).
?ekil 4. ?stavrit, ?zmarit, Kayabal??? ve Köpekbal??? biyokütlelerindeki de?i?imler
Figure 4. Variations in biomasses of the scad, picarel, goby and shark
?lk y?l?n av sezonu içerisinde büyüklükleri oldukça de?i?iklik gösteren kalkan stoklar?n?n özellikle mezgit stoklar?na paralellik gösterdi?i belirlenmi?tir. Eylül ay? için tahmini yap?lan kalkan stok büyüklü?ü 759.58±1.98 ton dur. ?z-leyen avlama süreci boyunca bu de?er giderek azalm??, 2008 y?l? için 31.85±3.54 ton, 2009 y?l? için ise 7.69±0.35 ton olarak hesaplanm??t?r. Kalkan stoklar?nda iki avlama periyodu aras?n-daki bu azalma, istatistik bak?mdan da önemli bulunmu?tur(p<0.05). Sezonun tamam?ndaki kalkan stok büyüklü?ü ise 18.02±0.89 ton dur.
Ara?t?rma kapsam?nda bölgedeki tirsi, izmarit, istavrit ve kaya bal?klar?nda 2008 y?l? ortalama stok büyüklüklerinin s?ras?yla 1.8 ±0.65 ton, 1.30 ±0.47 ton, 8.92 ±7.10 ton, 5.74 ±0.92 ton oldu?u; 2009 y?l? stok büyüklüklerinin ise ista-tistiksel olarak önemli düzeyde de?i?iklik gös-termemekle birlikte s?ras?yla 9.16 ±0.45 ton, 1.34 ±0.13 ton, 1.41 ±0.18 ton, 1.60 ±0.30 ton oldu?u belirlenmi?tir(p>0.05). Tüm sezondaki stok büyüklükleri tirsi için 6.01±0.34 ton, izma-rit 1.32 ±0.12 ton, istavrit 4.62 ±1.47 ton, köpek-bal??? 0.29 ±0.11 ton ve kayabal?klar? için 3.37 ±0.28 ton olarak belirlenmi?tir (Tablo 4).
Karadeniz in Türkiye k?y?lar?nda trole aç?k ve önemli bir bal?kç?l?k bölgesinde gerçekle?tirilen çal??mada dip trolünün ekonomik bile?enlerini mezgit (Gadus merlangus euxinus), barbunya (Mullus barbatus ponticus), kalkan (Psetta maxima maeotica), tirsi (Alosa sp), izmarit (Spi-cara maena), istavrit (Trachurus mediterra-neus), köpekbal??? (Squalus acanthias) ve kaya bal?klar? (Gobius sp.) gibi demersal ve yar?pela-jik türler olu?turmaktad?r.
Daha önce yine ayn? bölgede 2007-2008 av sezonu için gerçekle?tirilen çal??man?n (Gönener ve Bilgin, 2010) devam? niteli?indeki bu çal??-mada, elde edilen sonuçlar daha çok birbirleri ile olmak üzere benzer ara?t?rmalarla k?yaslanm??-t?r. Böylece bölgedeki biyokütle ve stok büyük-lükleri ve bunlardaki de?i?imler dört av sezonu için mercek alt?na al?nm??t?r.
Gönener ve Bilgin, (2006) taraf?ndan kalkan ve mezgitlerin derinlik ve avlama mevsimine ba?l? yo?unluk ve avlanabilir biyokütle miktar-lar?n?n birbirinin aksi yönde oldu?u bildirilmi?-tir. Karadeniz de dip trol avc?l???na aç?k iki böl-geden di?eri olan (Samsun)Yakakent bölgesinde yap?lan ara?t?rmada Eylül ay?nda birim alanda (km2) 2364.4 ±111.2 kg olan mezgit yo?unlu?u-nun, Nisan ay?nda 639.7 ±33.4 kgkm-2‘a; 1891.0 ±338.0 ton olan stok büyüklü?ünün ise 272.6 ±5.7 ton a dü?tü?ü ifade edilmi?tir.
Gönener ve Bilgin, (2010); 2007 y?l? ?ubat ay?nda ?nceburun da km2 de 901.30 ±31.72 kg; Nisan ay?nda ise 484.30 ±34.34 kg mezgit oldu-?unu bildirmi?tir. Birim alanda mezgit yo?unlu-?unda belirlenen bu azalma, istatistiksel bak?m-dan da önemli bulunmu?, periyot içerisindeki kalkan miktar?nda ise önemli bir de?i?me belir-lenmemi?tir. Ayn? ara?t?rmada avlama sezonu ba?lang?c? olan ?ubat 2007 ile Nisan 2008 de, km2 deki bal?k yo?unluklar?na bak?larak köpek- bal??? ve mezgit aras?nda, her iki av sezonu ba?-lang?c? dikkate al?narak ta kalkan ve istavrit ara-s?nda av-avc? ili?kisinden kaynaklanan bir yo-?unluktan söz etmenin mümkün oldu?u ifade edilmi?tir. 2007-2009 y?llar? aras?ndaki avlama periyodunun tamam? dikkate al?nd???nda mezgi-tin mevcut avlama düzeyini tolere etti?i görül-mekte ve çal??mada birim alanda (km2) bulunan mezgit miktar?nda belli düzeyde (% 50.6) art?? oldu?u de?erlendirilebilmektedir (?ekil 4).
Gönener ve Bilgin, (2006) Karadeniz de dip trol avc?l???na aç?k iki bölgeden di?eri olan Sinop - (Samsun) Yakakent’te; (75 metreden) s?? ve de-rin kesimlerdeki kalkan stok büyüklüklerini ince-lemi? ve s?ras?yla, 3.6 ±1.1 ton ve 3.4 ±0.8 ton olarak bildirmi?lerdir. Ara?t?rmada birim alana dü?en kalkan miktar?n?n s?? kesimlerde 14.4 ±4.9 kgkm-2 derin kesimlerde ise 6.8 ±2.6 kgkm-2 ol-du?u ve Ocak-Nisan periyodunda s?? kesimler-deki yo?unluk art???n?n daha belirgin oldu?u ifa-de edilmektedir.
?nceburun bölgesinde 2007-2008 y?llar?nda yap?lan çal??mada 2007 y?l? ?ubat, Mart ve Nisan aylar?nda km2 de yakla??k 27.77 ±0.80 kg kalkan oldu?u ve kalkan biyokütlesinin Ocak tan Nisan a kadar olan periyodu kapsayan 2008 y?l? av sezo-nunda 51.66 ±1.71 kg’a art?? gösterdi?i bildiril-mektedir. Çal??mada ayr?ca sezonun tamam?nda km2 için hesaplanan kalkan miktar?n?n 40.78 ±1.11 kgkm-2 oldu?u ifade edilmektedir(Gönener ve Bilgin, 2010). Ayn? çal??mada uzatma a?lar? ile avc?l???n serbest olmas?na, sözkonusu çal??-man?n yap?ld??? trol avlama bölgesine yak?n av sahalar?ndaki yo?un av bask?s?na ra?men, özel-likle Ocak-Mart 2008 periyodunda birim alanda bulunan kalkan miktar?ndaki art??a dikkat çekil-mektedir. Yine ?nceburun da fakat 2008-2009 av sezonlar?nda yap?lan mevcut çal??mada 2008 y?l? av dönemi Eylül, Ekim, Kas?m ve Aral?k aylar?n-dan olu?maktad?r. Bu periyotta 43.05 ±2.62 kgkm-2 olarak belirlenen bölgedeki kalkan yo-?unlu?u daha önce sezonun tamam? için (Göne-ner ve Bilgin, 2010) taraf?ndan elde edilen bul-gulara benzerlik göstermektedir. Ancak; Ocak, ?ubat, Mart ve Nisan aylar?ndan olu?an 2009 y?l? av sezonu dikkate al?nd???nda km2 deki kalkan yo?unlu?unun 10.40±0.48 kg a kadar, yakla??k %75.8 oranda azald??? belirlenmi?tir(Tablo 3). Bu dönem için birim alandaki kalkan miktar? 24.35 ±1.21 kgkm-2 olarak hesaplanm??t?r. 2007-2009 y?llar? içerisindeki dört av periyodunda kal-kan biyokütlesinde meydana gelen azalma %40.30 oran?ndad?r (?ekil 4).
Bingel ve ark., (1996) taraf?ndan Sinop (in-ceburun) orta nokta kabul edilerek Karadeniz in bat? ve do?u bölgelerinde yap?lan çal??mada yumu?akça ve medüzler hariç tutulmak kay-d?yla, bat? k?sm?ndaki bal?k biyokütlelerinden; mezgit’in 205 ton, barbunya’n?n 26 ton, kal-kan’?n 1042 ton, di?er demersal bal?k türlerinin ise 1661 ton oldu?u belirtilmi?tir. Do?u k?s?m-daki avlanabilir biyokütleler ise; mezgit 26 ton, barbunya 2267 ton, kalkan 4504 ton di?er de-mersal bal?k türler 7129 ton olarak özetlenmi?tir. Bat? da (R/VBilim) do?uda ise (R/V Sürat 1) ara?t?rma tekneleri ile Nisan 1990’da gerçekle?-tirilen çal??mada Do?u ve Bat? Karadeniz in ta-mam?ndaki mezgit stok büyüklü?ü 231 ton ola-rak bildirilmi?tir.
1991 ve 1992 Sonbaharlar?nda Bakanl?k ara?-t?rma teknesi ile yap?lan ara?t?rman?n sonucunda ?nce-Bafra burnu aras? alt bölgede biyokütleyi a??rl?kl? olarak mezgit in (233 ton) olu?turdu?u, toplam stok büyüklü?ünün ise 493 ton oldu?u bildirilmi?tir. Bir sonraki alt bölgede (Bafra Burnu-Civa Burnu) bulunan mezgit stok büyük-lü?ü de 549 ton olarak belirtilmi?tir(Bingel ve ark., 1996). Oysa Gönener ve Bilgin, (2010) ‘in 2007 ve 2008 y?llar?nda yapt??? çal??mada ve 2008-2009 av dönemlerini kapsayan mevcut ara?t?rmada, mezgit e ait sadece ?nceburun daki stok büyüklü?ünün çok daha fazla oldu?u anla-??lmaktad?r. Bu bölgedeki mezgit stok büyüklü-?ü 2007-2008 y?l? için 451.59 ±9.89 ton; 2008-2009 y?l? için 690.18 ±16.57 ton olarak belir-lenmi?tir (Tablo 4).
Bingel ve ark., (1996)’n?n gerçekle?tirdi?i yüksek kat?l?m ve destekli bu çal??mada, mezgit d???nda barbunya ve kalkan bal?klar? için bildiri-len avlanabilir biyokütle tahminlerinin (Gönener ve Bilgin, 2010) taraf?ndan 2007-2008 y?llar?nda yap?lan ve mevcut 2008-2009 av dönemlerini kapsayan ara?t?rmadan çok önemli farkl?l?klar gösterdi?i dikkat çekmektedir. Konuya ili?kin de?erlendirmeler özellikle 1990-92 li y?llar?n ko-?ullar?, avlama teknolojisinin düzeyi ve bölgede dip trolü ile av yo?unlu?unun günümüze k?yasla çok az olmas? veya olmamas? gibi kriterler de göz önüne al?narak yap?lmal?d?r. Bu farkl?l?k arz eden durum Bingel ve ark., (1996) taraf?ndan “yüksek varyans nedeniyle tespit edilen biyokütlenin (y?l içerisinde) kar??la?t?r?lmas?n?n çal??ma döne-minde uygun görünmeyebilece?i; sistemin karar-s?z bir durumda oldu?u ve Karadeniz ekosiste-minde hüküm süren dinamik fiziksel, kimyasal ve biyolojik ko?ullar?n bu a?amada daha kesin bir de?erlendirmeye izin vermedi?i” ?eklinde aç?k-lanm?? ve vurgulanm??t?r.
Genç (2000) 1990-1996 y?llar? aras?nda Do?u Karadeniz k?y?lar?ndaki barbunya populasyonu-nun mevsimlere ve derinli?e ba?l? görülme s?kl?-??n? dört bölge ve 0-20, 21-50 ve 51-100 m ol-mak üzere üç derinlik tabakas? için inceledi?i ça-l??mas?nda; 1990-1992 y?llar? için barbunya bi-yokütle miktarlar?n? s?ras?yla 1329 ton, 3011 ton ve 4830 ton olarak bildirmi?tir. Her üç y?l için biyokütlenin oransal olarak neredeyse tamam?na yak?n?n?n 0-50 m derinlikte oldu?u belirtilen ça-l??mada, birim alana dü?en bal?k miktar?n?n s?ra-s?yla 632.5 kgkm-2, 1439.6 kgkm-2 ve 2102.0 kgkm-2 olarak tahmin edildi?i bildirilmi?tir.
50-100 m derinliklerde bu de?erlerin 2.6 kgkm-2, 0.2 kgkm-2 ve 199.9 kgkm-2 gibi oldukça dü?ük bulundu?u ve (Ye?il?rmak-Sinop) bölge-nin biyokütle oran?n?n en dü?ük düzeyde oldu?u ifade edilmi?tir. Ara?t?rmada y?llara göre biyo-kütle miktarlar? 29.2 kgkm-2, 14.7 kgkm-2 ve 265.3 kgkm-2 olarak belirtilmi?tir.
Gönener ve Bilgin, (2010) taraf?ndan yap?lan çal??mada 2007 y?l?nda ?nceburun bölgesindeki barbunya biyokütlesinin 32.51 ±2.21 kgkm-2, stok büyüklü?ünün ise 22.55 ±1.46 ton oldu?u belirtilerek, 2008 y?l?nda biyokütlenin 14.04±0.99 kgkm-2 a, stok büyüklü?ünün ise 10.45 ±0.72 ton’a azald??? vurgulanm??t?r. 2008-2009 periyodunda yap?lan mevcut çal??mada ise 2008 av sezonunda bölgedeki barbunya biyo-kütlesinin 1.43 ±0.29 kgkm-2, 2009 av sezo-nunda ise 18.79 ±0.97 kgkm-2 oldu?u belirlen-mi?tir. Ba?ka bir ifade ile 2007-2008 döneminde bölgedeki barbunya biyokütlesi % 56.81 oranda azal?rken, 2008-2009 döneminde biyokütlede 3.14 kat art?? gözlenmi?tir. Ancak 2007-2008 ve 2008-2009 olmak üzere her iki çal??ma dönem-lerine ait çal??ma bulgular?, bölgedeki barbunya biyokütlesinde % 49.35 oranda azalmaya i?aret etmektedir (?ekil 5).
Tirsi için de benzer durum söz konusu olup, 2007-2008 döneminde bu türün biyokütlesi %73.05 oranda azal?rken, 2008-2009 döneminde 5.10 kat art?? göstermektedir. 2007-2009 avlama döneminin tamam?nda ise biyokütle de % 11.20 lik art??tan söz etmek mümkündür (?ekil 5).
Aral?k 2008’de günlük av miktar? (35.95 ±14.32 kg) ve (km2) deki yo?unlu?un (49.47 ±19.81 kg) yüksek olmas? nedeniyle, istavrit bi-yokütlesinde de 5.67 kat gerçekle?en art??, göze çarpan sonuçlar aras?ndad?r. Ekolojik aç?dan bu-lundu?u sistemin özelliklerini yans?tmas? ne-deniyle önemli bir indikatör tür olan kayabal?k-lar?n?n 2007-2008 y?l?ndaki biyokütlesi 1.30 ±0.18 kgkm-2; 2008-2009 y?l? biyokütlesi ise 4.11 ±0.30 kgkm-2d?r. Görülece?i gibi türün bi-rim alandaki miktar? 3.16 kat artm??t?r (?ekil 6).
Negatif de?i?im gösteren barbunya, kalkan d?-??ndaki di?er bal?k biyokütleleri izmarit ve kö-pekbal?klar?na aittir. 2007’de km2 deki miktar? 0.52 ±0.08 kg olan izmarit biyokütlesi 2008 de 9,71 kat artarak 5.05 ±0.40 kgkm-2 a yükselmi?tir. Bölgede birim alanda bulunan izmarit miktar? 2008-2009 döneminin ilk yar?s?nda 1.75 ±0.35 kgkm-2; ikinci yar?s?nda 1.82 ±0.18 kgkm-2 d?r. Buna göre 2007-2009 y?llar? içerisinde bulunan dört av sezonunda biyokütle, 2.98 ±0.24 kgkm-2 ten 1.79 ±0.17 kgkm-2 e yakla??k % 40.0 oranda azalm??t?r (?ekil 6). Vatoz ve kayabal?klar? gibi ekosistem için indikatör özellikler gösteren kö-pekbal??? biyokütlelerinde % 97.0 lik azalmadan söz edilebilirse de bu türün 2008 y?l? Eylül ay?n-dan 2009 y?l? Nisan ay?na kadar hiç avlanamam?? olmas? de?erlendirmede dikkate al?nmas? gereken bir durumdur.
Bal?k biyokütlelerinin farkl? zaman aral?kla-r?nda artma yada azalma ?eklinde, önemli baz? de?i?iklikler geçirdi?i dikkat çekmektedir. Türle-rin ekosistem besin zinciri içerisindeki konum-lar?, azalan pelajik stoklar?n ard?ndan bal?kç?lar?n h?zl? biçimde di?er veya tersi bir avc?l?k türünü uygulamalar? ve bölgedeki avc?l?k bask?s?n?n ar-t???, suyun fiziksel ve kimyasal yap?s?n? etkileyen mevsimsel ve meteorolojik vb faktörler nedeniyle ortaya ç?kan bu de?i?imler, bölgede avlanabilir bal?k biyokütlelerinin son derece dinamik yap?ya sahip oldu?unu göstermektedir.
Sonuç
Bölgede 2007-2008 ve 2008-2009 olmak üze-re dört avlama periyodunda ticari verilerle yap?-lan s?n?rl? say?daki bu çal??malar dizininde, dip trolü ile avlanabilir bal?k türlerinin bölgede çe?itli periyotlardaki yo?unluklar? ve bu yo?unluklarda dönemsel olarak ortaya ç?kan farkl?l?klar net ola-rak ortaya konulmaktad?r. Bu nedenle çal??ma sonuçlar? bak?m?ndan, yap?m? tasar?-haz?rl?k a?amas?nda olan nükleer santral öncesinde, böl-gedeki avlanabilir demersal ve yar? demersal ba-l?k stoklar?n?n durumu hakk?nda referans kayna?? olu?turmaktad?r. Ayr?ca çok k?sa süre içerisinde ancak, gerçekçi bir biçimde yo?unluk ve stok be-lirleme çal??malar?na olan ihtiyaç, ülke denizel kaynaklar?m?z?n tamam? için söz konusudur. Bu gerçekten hareket edilerek yap?lan çal??mada; rasyonel üretim planlamalar? ve avlama kotalar? gibi avc?l?k yönetimindeki temel amaçlar?n ger-çekle?tirilmesi için gerekli; bal?k türlerinin böl-gedeki tahmini stok ve yo?unluklar? ve bun-lardaki de?i?imler ortaya konulmaktad?r. Ancak bölgede avc?l?k yapan trol teknelerinin (TG ruh-sat?na sahip olup) g?rg?r avc?l??? da yapabilmeleri nedeniyle her y?l için ayn? aylarda örnekleme ya-p?lamam??, bu nedenle ayn? aylar kar??la?t?r?la-mam??t?r. Di?er yandan çal??mada avlanabilir bi-yokütle tahmini amaçlanmaktad?r. Mezgit popu-lasyonu parametreleri ve ilk avlama boyu ile ilgili de?erlendirilmeler ayr?ca çal??ma gerektirmekte-dir.
498
